IVAN KLIMA
|
IVAN KLIMA |
|
Ivan Klima is geboren in het democratische Praag van 1931, waar hij nog steeds woont. Uit Joodse ouders geboren, zag hij zijn jonge leven eerst geknakt door de meedogenloze nazi's. Hij zat als kind gevangen in Theresienstadt. Later waren het de communisten die hem het schrijven probeerden onmogelijk te maken. Hij is de auteur van toneelstukken, verhalen en romans die allen voor het eerst gepubliceerd werden buiten zijn eigen vaderland. Zijn werken werden immers tot na de Fluwelen Revolutie van 1989 verboden in Tsjechoslovakije.
Klima is slechts één van de vele goede romanschrijvers van de Tsjechische Republiek. Zoals Kafka beschrijven de moderne Tsjechische schrijvers een maatschappij die beperkend is en waar vrijheid ontbreekt. Om te overleven hebben de Tsjechen het talent ontwikkeld om zwartgallig grappig te zijn. Donker en toch luchtig is Tsjechische literatuur zeer goed te verdragen. De traditie van politiek commentaar en persoonlijke visies op relaties voortzettend, geeft Ivan Klima een doordacht 'inside' beeld van de gebeurtenissen tijdens de overgang van het communisme naar het kapitalisme in de tijd van de Fluwelen Revolutie.
Wachten op het donker, wachten op het licht:
Tussen licht en duisternis is er hoop. 'Alles
blijft bij het oude, alles blijft zoals het was'. Dit zou eigenlijk, de bijna
hypochondrische ondertitel kunnen zijn van het boek.
Maar wachten tot dat alles gebeurt, schijnt niet
het antwoord te zijn in "Waiting
for the Dark, Waiting for the Light".
Het boek is de eerste roman die hij als voormalig dissident auteur en nu als
politiek vrij man na de Fluwelen Revolutie in november 1989 schreef.
het boek verscheen in Tsjechië in 1993 en werd meteen vertaald in het Engels.
Sinds eind 1996 is er een Nederlandse vertaling beschikbaar. Dat het boek zo
snel vertaald is, heeft niet alleen te maken met het feit dat het te bestempelen
is als Klíma's eerste 'vrije' roman, maar ongetwijfeld ook met de thematiek van
het verhaal. Klíma confronteert de lezer met de psyche en het gedrag van een
kunstenaar voor en na de politieke omwenteling, met een ingeperkte en weer
verworven (artistieke) vrijheid?
Hoofdpersoon Pavel Fuka is een cameraman die, samen met zijn collega en vriend
Petr, in 1968 een mislukte poging heeft ondernomen om het communistische
Tsjechoslowakije te verlaten. Na voor deze vluchtpoging een jaar in de
gevangenis doorgebracht te hebben, moeten beiden een antwoord zien te vinden op
de vraag: 'hoe nu verder'?
Petr verkiest om zijn politieke idealen trouw te blijven en zich niet te
conformeren aan het totailitaire systeem. Hij neemt genoegen met de
consequenties van zijn keuze: allereli inferieure baantjes om tenslotte
onschadelijk 'opgeborgen' te worden als slotbewaarder in de provincie. Pavel
kiest ervoor om een bekend filmer te worden bij de communistische
staatstelevisie en moet dan ook alle gevolgen accepteren die daar aan verbonden
zijn. Het niet kunnen filmen van de waarheid is niet de enige consequentie, ook
het verlies van zijn vriendin aan Petr maakt daar deel uit.
Hoewel hij zich door zijn keuze heeft ontdaan van zijn politieke idealen blijven
deze hem bij de uitvoering van zijn werk kwellen.
Zijn grootste wens is om een eigen film te maken over het onrecht in zijn land
en temidden van de communistische televisieploeg staat hij bekend als het
'enfant terrible'. Censors kinippen steeds vaker al te waarheidsgetrouwe scenes
uit zijn reportages.
Privileges in overvloed, doch intense innerlijke onrust, ongelukkige liefdes en
relaties kleuren de jaren na 1968 tot en met het ineenstorten van het regime in
1989.
Wanneer na dat laatste jaar het politiek klimaat veranderd is, kan Pavel de nieuw
verworven vrijheid niet op dezelfde wijze ondergaan als zijn vroegere vrienden.
Ook nu komen ze niet op die wijze tot elkaar zoals hij zou willen. Het gegeven
dat hij voor de overheerser werkte blijft hem achtervolgen.
Een absurde speling van het lot leidt ertoe dat hij Petr moet accepteren als
zijn baas bij de televisie. Met lede ogen moet hij aanzien hoe de nieuwe
machthebbers (net als in 1968) zijn collega's vervangen. En hoe geld verdienen
het enig zalig makende adagium wordt. Onrust blijft zijn gedachten en daden
bepalen. Hoewel hij z'n werk nu in alle vrijheid kan uitoefenen, bevredigt dit
hem niet. In plaats van de vroegere censuur zijn weer andere regels ingevoerd.
Een collega uit de oude tijd haalt hem uiteindelijk over een baan aan te nemen
als mede-eigenaar van een reclamestudio. Een noodsprong, want het werk levert
veel inkomsten op, maar geen artistieke voldoening.
De televisie (een aantal vroegere medewerkers) zendt een reportage uit van de
eerste verjaardag van de nieuwe studio met daarin een geinterviewde Pavel als
succesvolle ondernemer. Hij laat het ongeinteresseerd en passief over zich heen
gaan. Hij kan niet anders. Ook nu hij vrij is om zijn lang gekoesterde wens
(zijn eigen film) in vervulling te laten gaan, is er een andere belemmering.
'Wachten op het donker, wachten op het licht': de film met zijn visie op de
staat hoeft in de post-communistische republiek niet meer gemaakt te worden.
Zo'n film is inmiddels totaal overbodig.
Pavel blijft eenzaam en rusteloos. Er is geen plek waar hij zich thuisvoelt en
waar hij tot zichzelf kan komen. Tevergeefs op zoek naar iets.
Alles blijft bij het oude, alles blijft zoals het was. Voor hem is er niets
veranderd.
Klíma beschrijft het leven van Pavel Fuka via verschillende verhaallijnen die
regelmatich abrupt in elkaar overgaan. Dat betekent dat je als lezer vaak moet
schakelen en bepaalde passages moet 'hernemen' om te weten om welke persoon het
gaat. Vooral bij de dialogen en flashbacks van Pavel met zijn vriendinnen komt
dit veelvuldig voor. Ook het heden en verleden lopen in de vertellingen in
elkaar over.
Die abrupte sprongen in het verhaal, soms ook als fimlscripts opgediend, zijn
wellicht te zien als representatief voor een gemonteerde film.
Het inlassen van 'filosofische pauzes' door middel van vragen en antwoorden
bemoeilijkt een vloeiende overgang in de tekst.
Sinds 1989, heeft Ivan Klima nog andere boeken gepubliceerd:
Waiting for the Light, Waiting for the Dark
