DR. VASO GLUŠAC, 1924.

SREDNJOVEKOVNA "BOSANSKA CRKVA" BILA JE PRAVOSLAVNA
NAPISAO
D-R VASO GLUŠAC.

Ћирилица

(str. 43 - 50)

ČLANOVI „BOSANSKE CRKVE" ISELjAVAJU KAO PRAVOSLAVNI HRIŠĆANI.

Da je srednjovekovna „crkva bosanska" bila pravoslavna, dokazuju nam i najranija iseljavanja Bosanaca i Hercegovaca u Dalmaciju i Hrvatsku. Oni tamo iseljavaju kao pravoslavni Srbi, a ne kao kakvi bogomili i jeretici. Da su ti iseljenici baš članovi stare „bosanske crkve", i to se dade dokazati. Za to nam kao klasičan primer služi iseljavanje Bosanaca u hrvatski Žumberak i u neke krajeve Slovenije.

Današnja Bosanska Krajina, koja se u srednjem veku zvala Donji Kraji, bila je naseljena isključivo članovima „bosanske crkve." To se lepo vidi iz povelja bosanskih vladara, koji su u tim krajevima nekoj vlasteli poklanjali župe i sela. Te župe i ta sela bila su naseljena članovima „bosanske crkve", jer se ona izričito spominje kao čuvarica i zaštitnica tih vladarskih darova. Tako na pr. ban Stepan Kotromanić i sinovac mu ban, a kasnije kralj, Tvrtko poklanjaju nekoj vlasteli poimenice mnoga sela u Donjim Krajevima,1 koja i danas postoje i to u srezovima: Ključkom, Sanskom, Varcarskom, Jajačkom, Bugojanskom, Kotor-varoškom, Banjalučkom i Tešanjskom. Gotovo ista sela ponavljaju se i u poveljama kralja Stefana Tomaša.2 Dakle ta sela koja se spominju u poveljama 14 i 15 veka ne samo da i danas postoje, nego su i danas u velikoj većini slučajeva naseljena pravoslavnim elementom, Pre za vreme bosanske samostalne države stanovnici tih sela bili su pripadnici „bosanske crkve," što se jasno vidi iz gore spomenutih vladarskih povelja. A ako se zapitamo, da li su današnji stanovnici tih sela potomci onih starih stanovnika iz vremena 14 i 15 veka, odnosno, da li su današnji pravoslavni Srbi u tim selima potomci onih pripadnika „bosanske crkve," — držim da se može pod sigurno odgovoriti, da u većini slučajeva jesu. Kao razloge za to, navodim ovo: da su po osvojenju Bosne od strane Osmanlija ti pripadnici „bosanske crkve" listom prešli na islam, uveren sam, da bi danas u svima tim selima stanovnici bili islamske vere, jer ih osmanlijska uprava ne bi terala sa njihova poseda, pa mesto njih dovodila i naseljavala pravoslavne Srbe i to, kako hoće neki bivši zvanični austro-mađarski istoričari — čak iz Srbije. To je jedno. A drugo: Da su svi stari stanovnici iz tih sela iselili, pa mesto njih da su doselili drugi, zar bi bilo moguće, da ta sela sačuvaju do dana današnjega svoja imena onako nepromenjena, kako su ih imala u srednjem veku ? Držim, da ni to nije moguće, jer po naučnim istraživanjima g. Jovana Cvijića mi imamo mnogo dokaza za to, da su iseljenici iz jednoga kraja, naseljavajući se u drugom praznom kraju, davali svojim novim naseljima ista onakova imena, kakva su u starome kraju ostavili. Takav bi slučaj morao biti i ovde. Međutim, to nije. Pogledajte samo karakteristična i neobična imena sela, koja se spominju još u prvoj polovini 14 veka, pa i danas-postoje pod tim istim imenima. Na primer : Peći, Prisjeka, Kozica, Sanica, Bravsko, Pišćenica, Srijeda, Vrbljani, Dobrnja, Čečava. Sva ova navedena sela i danas su naseljena isključivo pravoslavnim Srbima. A u selima: Biljani, Kijevo, Čaplji, Suhodo izmešani su pravoslavni i muslimani. Kad bi se ispitalo poreklo stanovništva, uveren sam, da bi se konstatovalo, da su ti muslimani doseljenici, kao što se zna, da su katolici u srednjovekovnom selu Kljevci doselili posle okupacije iz Like, pa su izmešani s pravoslavnima, koji su u većini.

Osim toga zar bi bilo moguće, da iseljenici iz tih krajeva, koji su bili naseljeni isključivo pripadnicima „bosanske crkve," bežeći ispred osmanlijske vlasti, dolaze u Hrvatsku kao pravoslavni hrišćani? Zar ima neko, ko bi mogao verovati, da su ih tamošnje katoličke vlasti prevele iz „bogomilske" ili „patarenske" vere u — pravoslavlje ?

A mi imademo nepobitnih dokaza, da su neki iseljenici iz tih krajeva ostavili svoja ognjišta odmah u drugoj godina iza turske okupacije, koja je bila tek 1528 godine. Dakle na punih 65 godina kasnije nego im je ostala Bosna pala u ruke. To je i uzrok, da se je baš u Bosanskoj Krajini sakupio tako ogroman broj pravoslavnih Srba, koji su se iz unutrašnjosti Bosne povukli tamo pod upravu ugarske hrišćanske vlasti.

Kad su Turci osvojili Bosnu, došli su na severozapad do Jajca i Ključa. Osim ovih gradova zauzeli su još neke utvrđene gradove u dolini Vrbasa idući od Jajca prema Banjoj Luci. Tu se izričito spominje utvrđeni grad Zvečaj, čije ruševine i danas postoje pod istim imenom. U tome Zvečaju ostavili su Turci, kao zapovednika posade, poturčenog Srbina Mihaila Konstantinovića, rodom iz Ostrovice u Srbiji. On je kasnije, izbavivši se iz ruku osmanlijskih, nastanio se u Poljskoj i tamo napisao „Tursku istoriju ili kroniku." S turskom vojskom učestvovao je kao janičar u osvajanju Bosne, pa nam je zabeležio neke pojedinosti, koje su vrlo dragocen materijal za istoričara.* On sam pripoveda, da je ugarski kralj Matija odmah u jesen 1463 provalio u Bosnu i da je osvojio od Turaka Jajce i Zvečaj. „A što je god bilo Turaka u Jajcu i Zvečaju, malo se koji od njih vratio u Tursku, jer je kralj Matijaš hteo njih povesti sa sobom; a ja hvalio sam Gospoda Boga, što sam se tako s poštenjem vratio natrag među Hristjane."1

Posle toga progona Turaka 1463, Jajce je ostalo sa svojim severnim zaleđem u rukama ugarske kraljevine sve do spomenute godine 1528 kao jajačka banovina.

I u ostaloj Bosni nisu Turci u početku bili tako jaki. To se najbolje vidi iz onoga smelog pohoda ugarske vojske, koja je pod vodstvom despota Vuka Grgurevića (Zmaj-Ognjenog Vuka, unuka despota Đorđa Brankovića), jajačkoga bana Petra Doci-a i hrvatsko-slavonskoga bana Vladislava Egervaria, provalila u decembru 1480 sve do Vrhbosne (današnjega Sarajeva) i nagnala u beg i samoga bosanskoga pašu, Daut-pašu. Tri je dana pljačkala Sarajevo i okolinu, pa se onda povratila sa mnogim zarobljenicima.2

Kasnije kad se je Turska osnažila, pa kad joj je uspelo preći Dunav i Savu, i osvojiti mnogo zemljište severno od Dunava i Save, a naročito posle uspešne bitke kod Mohača 1526, — počela je širiti svoje granice i prema severo-zapadu, te je 1528 ponovo osvojila tvrdi grad Jajce i raširila svoje granice preko celih Donjih Krajeva, današnje Bosanske Krajine. U to doba počinje i jače iseljavanje krajiških Srba u Hrvatsku i dalje na sever u Sloveniju.

Prva veća seoba bila je 1530 godine u Žumberak. To. iseljavanje nije išlo glatko, iako je na to bio pristao austrijski vladar, jer su se tome protivili tamošnji stanovnici starosedeoci. Bosanci nisu išli bez prethodnoga odobrenja i pregovora sa austrijskim vlastima. Tako je glamočki vojvoda, sin Vladislava Stipkovića, sa još nekoliko knezova i harambaša išao lično caru Ferdinandu, da ga zamole, da iseljenici budu primljeni na austrijsko zemljište.1 Austrijske su im vlasti obećale sve moguće privilegije i Srbi su se u velikom broju krenuli, da pod hrišćanskom, austrijskom upravom, potraže svoju novu domovinu. Kad su u kasnu jesen 1530 prešli u Žumberak i nastanili se na pustom, neobrađenom i nenaseljenom zemljištu, po njivama i šumama, — naišli su na veliki otpor tamošnjih stanovnika iz okolice, naročito hrišćanskih spahija, koji su to zemljište smatrali svojim vlasništvom. Iako je car Ferdinand u dva tri maha izdavao naređenja kranjskoj vladi, da se doseljeni Srbi Bosanci prime i nasele, ipak to nije išlo, te su Srbi doseljenici gotovo cele četiri godine ostali tako reći pod vedrim nebom i tu stradali od nevremena i zime. Deca, starci i žene umirali su u masama, a tako im je isto stradala i stoka, što su je sobom doterali iz Bosne. Stalno naseljenje jedva je provedeno istom u martu 1534,

U toj prvoj seobi Srba Bosanaca u Žumberak bilo je preko 350 kuća, a živeli su u velikim zadrugama, pa je u jednoj kući bilo po nekoliko braće, svaki sa svojom ženom i decom.

Ovi doseljeni Srbi iz severozapadne Bosne čuvali su svoju pravoslavnu veru sve do druge polovine 17 veka, kada su prisilno pounijaćeni. Jezične osobine sačuvali su sve do danas. Govore štokavskim dijalektom jekavskoga izgovora isto tako kao i pravoslavni Srbi u Bosanskoj Krajini, pa se nalaze kao mala oaza među svojim kajkavskim susedima.1

Poteškoće na koje su odmah u prvom početku naišli ovi nrpi iseljenici iz Bosanske Krajine, delovale su na njihove sunarodnike kod kuće, pa su se ovi primirili i ostali pod turskom upravom, grčevito čuvajući svoja stara ognjišta, pa makar nešto i trpeli, jer eto nije bilo mnogo bolje i onima, koji su se iselili.

A da su ovi bosanski iseljenici doista i starinom iz Bosne. tj. da su oni potomci onih članova „bosanske crkve" iz 14 i 15 veka, jasno je i po samom vremenu, kadasu se iselili i kada su Turci one krajeve osvojili. Ali imade i drugih znakova, po kojima se to dade zaključiti. Imena njihova sasvim su jednaka starim bosanskim imenima, s kojima se često susrećemo u starim spomenicima iz tih krajeva. Tako na pr. Radoje, Vuk, Dragoslav, Miloš, Staniša, Vukmir, Dragiša, Vukosav, Juraj i t.d. Jedan od njihovih prvaka i vojvoda zove se Juraj Radivojević. Baš ovo ime Juraj najbolji nam je dokaz, da su to autohtoni Bosanci i pripadnici stare „bosanske crkve", a ne doseljenici iz Srbije u Bosnu, pa tek onda iz Bosne u Žumberak, kako to hoće da dokažu neki nazovi istoričari koji tvrde, da su bosanski Srbi doseljeni iz Srbije. Zar bi se moglo pretpostaviti, da bi bilo takovih porodica, koje bi na turski poziv došle iz Srbije u Bosnu, pa da odmah odatle beže od turske uprave i sklanjaju se pod austrijsku vlast? Da je gornji glamočki vojvoda Juraj Radivojević baš stari autohtoni Bosanac, dokazuje baš njegovo ime, koje je specijalitet bosanski. Grčko kalendarsko ime Georgije u našim starim bosanskim spomenicima redovno se piše Юраи, a u spomenicima, koji potiče iz Srbije, ovo se ime piše Гюрьгь. Današnja imena Đorđo, Đurađ, Đuro, (ovo poslednje i kod katolika) uobičajila su se kod nas u Bosni mnogo kasnije, dok je u srednjem veku ime Juraj dolazilo često i bilo u običaju, o čemu se svak može uveriti iz starih bosanskih povelja, Čak se spominje i jedan knez Juraj Radivojević 1435, godine ;2 dakle potpuni i imenjak i prezimenjak ovoga našeg vojvode Jurja Radivojevića, koji je 1530 ostavio svoj stari zavičaj negde u Glamočkim vrhovinama i potražio drugi bolji i mirniji u Žumberku.

Neki od ovih Srba Bosanaca odselili su i dalje na sever u Donju Sloveniju. Njihovo se selo zove Bojanci, srez Črnomelj u blizini Novog Mesta. Ima ih i danas oko 50 kuća, a dele se na tri plemena: Vrliniće, Radojčiće i Kordiće. Vrlinići slave Sv. Đurđa, Radojčići Sv. Nikolu, a Kordići Sv. Lazara. Među njima živi tradicija, da su se tamo doselili pre 350 godina, što bi se od prilike slagalo sa seobom Srba Bosanaca u Žumberak.1

Interesantno je, da se među prvim žumberačkim doseljenicima spominje i neki Radoje Kordić. Vrlo je verovatno, da su današnji Kordići u Bojancima, ako ne potomci, a ono svakako rođaci toga Radoja Kordića. A da su i Bojančani starinom iz Bosne, upućuju nas na tu verojatnost i imena sela u Bosni: Kordići i Radojčići, koja i danas postoje. Prvo u srezu gornjo-vakufskom, a drugo u srezu travničkom.

Srbi Bojančani, i ako se nalaze sa svih strana opkoljeni Slovencima, ipak su sve do danas sačuvali i pravoslavnu veru i narodnu srpsku svest. A isto su tako sačuvali i „svoj lepi stari jekavski govor, odelo i običaje."2 U g. Županićevoj raspravi „Žumberčani i Marindolci" nalaze se nekolike ženske slike, čija se narodnja nošnja gogovo na dlaku slaže sa nošnjom naših seoskih žena iz t. zv. bosanske Vrhovine: iz srezova Glamoča, Varcar - Vakufa, jajca i Ključa. U tome su pogledu naročito karakteristične slike pod brojevima 8, 11 i 12.
Na osmoj slici nošnja one udate žene iz porodice Radatovića u Žumberku, pa na jedanaestoj slici stara praznična nošnja devojke Savke Kordićeve iz sela Bojanaca u Sloveniji, — živo nas podseća na našu narodnu žensku nošnju iz gore spomenute Vrhovine. I to podudaranje u nošnji, naročito kod ženskinja, jedan je od vrlo jakih dokaza, da su Žumberčani i Bojančani starinom iz Bosne, a ujedno i to, da su današnji pravoslavni stanovnici u bosanskoj vrhovini starosedeoci, koji su tu bili i za vreme samostalne bosanske države i „bosanske crkve." Da je ovo moje mišljenje i zaključivanje tačno, t. j. da su Srbi pravoslavni u tim krajevima autohton elemenat u većini slučajeva, — svedoče i najnovija istraživanja naselja g. dra Borivoja Ž. Milojevića, objavljena u XIII knjizi Naselja.

Osim ove seobe Srba Bosanaca u Žumberak i dalje na sever u Sloveniju, bilo je i drugih manjih i većih seoba u Dalmaciju i u Hrvatsko Primorje. Poznati su tako zvani senjski uskoci i njihovi bojevi s Turcima i deljenje megdana po Ravnim Kotarima. Kome nisu poznati narodni junaci Janković Stojan i Smiljanić Ilija ?

Ovo moje mišljenje potvrđuju i naučna istraživanja gospodina Cvijića.1

Ove seobe Srba Bosanaca prema severu i zapadu bils su posle turskog osvojenja unutrašnje Bosne 1463, pa posle osvojenja Hercegovine 1482, a naročito posle osvojenja Bosanske Krajine 1528, gde su se pre toga bile povukle mnoge porodice iz unutrašnjosti Bosne pred ipvazijom turskom.2 Bez sumnje neki su se Bosanci iaseljavali po Dalmaciji i ranije, za vreme samostalne bosanske države, jer je Dalmacija s otocima ieko vreme pripadala bosanskoj kraljevini.

Ovi Srbi iseljenici iz Bosne i prema severu i irema zapadu redovno su pravoslavne vere. Niko, nikada i nigde nije zabeležio kakve bogomile ili kakve patarene. A da ih je bilo, makar i ne u tako ogromnom broju, kao što to naši istoričari tvrde, bez sumnje bi se među iseljenicima iz Bosne barem jednom spomenuli. Međutim spomena š nema apsolutno nigde, ni u Bosni ni izvan Bosne. Pa gde su onda ? U lažnim dokumentima srednjovekovnih papskih inkvizitora i u raspravi Franje Račkoga Bogomili i Patareni, odakle su ih naši stariji istoričari uneli u svoje istorije i školske knjige, a nastavnici su tu priču dalje po školama prepričavali. I tako se dogodilo, da sva naša inteligencija, koja je prošla kroz srednju školu, znade pričati o bosanskim bogomilima, i veruje, da su se utopili u islamu. A međutim sva tradicija bosanskih muslimana starosedelaca, slovenskog porekla, — čisto je pravoslavna. Oni na pr. i danas, kao muslimani, na neki način svetkuju neke pravoslavne svece kao: Ilin-dan, Đurđev-dan, Ognjenu Mariju i t. d. Može se reći, da gotovo nema muslimanske kuće, u kojoj se na neki način ne proslavlja Đurđev-dan. Setimo se samo na taj dan onih izleta po okolici varoši, kićenja kućnih i avlijskih vrata cvećem i miloduhom, vezanja ljuljaški, pa devojačkog sviranja uz harmonike i veselog pevanja po cvetnim baščama i voćnja cima. Sve ono, što veseli mlada srca pravoslavnih Srba, kad osvane Đurđev-dan, — to isto vidimo i na licu muslimanske mladeži. Pa je li to slučajno ? Ja lržim da nije. Ostali su to običaji od starine, pa se čuvaju i danas.

Osim toga u po nekoj staroj muslimanskoj porodici sakrivale su se i čuvale ikone krsnoga imena, a još i danas u nekim porodicama živi tradicija, ko su im bili njihovi pravoslavni pradedovi. Tako na pr. Rizvanbegovići pripovedaju, da su potomci Ivana i Đurđa Crnojevića, a muslimanska porodica Opijači u selu Crnićima, u stolačkom srezu, ponose se time, što potiču od stare hercegovačke vlasteoske porodice Miloradovića. Pre desetak godina bio je još u životu neki Hamza Opijač, koji bi običavao reći, kad bi prolazio pokraj stare srednjovekovne pravoslavne crkve na Ošanićima kod Stoca: „Ovo je zadužbina mojih djedova!" Tradicija kaže, da je tu crkvu podigao Hrabren Miloradović.1

Dakle i tradicija, gde je ima, pravoslavna je, a ne bogomilska.

Pa bi li bilo moguće, da baš bez ikakva traga nestane tako jake i organizovane „bosanske crkve", koja se kroz nekoliko vekova borila i branila.protiv nasrtaja rimskih papa i ugarskih kraljeva? Ne, apsolutno nije moguće. Ta crkva živi i danas. Nju sačinjavaju i čuvaju pravoslavni Bosanci i Hercegovci, koji su je čuvali i branili i u srednjem veku.