[Κεντρική σελίδα] > [Επιμέρους θέματα ευαισθητοποίησης] > [Προσεγγίσεις στο πρόβλημα του ρατσισμού] > [H προκατάληψη και ο ξένος]
(Η προκατάληψη και ο ξένος)
Ο καθηγητής ψυχανάλυσης του πανεπιστημίου Θράκης Νίκος Τζαβάρας στο παρακάτω κείμενο θέλει να επισημάνει με αφορμή σχετικές απόψεις του Freud το πρόβλημα των μειονοτήτων και γράφει: θ’ αναφέρω συνοπτικά μερικές απόψεις του Freud όσον αφορά στην επανεκτέλεση της συλλογικής έννοιας της επιθετικότητας. Το 1930 στην ανάλυσή του με τίτλο “H δυσφορία εντός του πολιτισμού”, ο Freud ισχυρίζεται πως για να δημιουργηθεί και να εγκατασταθεί η αγάπη μεταξύ των μελών ενός κοινωνικού συνόλου είναι απαραίτητο να διωχτούν ορισμένα από τα μέλη, ώστε η απόλυτη εκδήλωση της επιθετικότητας να απευθύνεται μόνο στους αποκλεισμένους. Εξάλλου είναι προφανές οτι λόγω της ενορμητικής φύσης του ανθρώπου να αντιπαρατίθεται στο κατεστημένο, δημιουργούνται απορριπτικές τάσεις και αποκρούσεις μεταξύ διαφορετικών ομάδων του κοινωνικού συνόλου. Έτσι προκύπτει το φλέγον ζήτημα της έλλειψης ενός ανθρωπιστικού κινήματος που διατυπώνει τις απόψεις του παραβλέποντας τη συμμετοχή του στις συλλογικές συγκρούσεις.
Στη συνέχεια ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης χρησιμοποιεί την έννοια του “Ναρκισσισμού των μικρών διαφορών” αναφερόμενος στην έχθρα και στους χλευασμούς που διακρίνουν ιδιαιτέρως τις σχέσεις των γειτονικών λαών ή κοινοτήτων. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η επιθετικότητα και η επιβεβαίωση της ναρκισσιστικής υπεροχής μιας ομάδας που αποφεύγει τις διαφορές, γιατί τώρα πια ορίζονται χάρη στη σύγκρουση με τους ξένους. Κάτω όμως από προϋποθέσεις ο χαρακτήρας της κοινότητας μπορεί να μεταβληθεί σε βίαιο και να υπάρξει μίσος.
Δυσμενείς καταστάσεις μπορούν να οδηγήσουν στην επιλογή των ευκολότερων εξηγήσεων. Μία από αυτές είναι αυτή που αντικαθιστά το διάλογο με τον εκδαιμονισμο των ξένων και με υποψίες που μπορούν να εξασφαλίσουν οι συνθηματολογίες παράλληλα με τις ενορμήσεις προς τα έξω. Προφανώς η παρουσία εβραϊκών μειονοτήτων στην ιστορία εξυπηρέτησε την εθνική, πολιτική και πολιτισμική συνοχή των λαών που διαδραμάτιζαν το ρόλο του οικοδεσπότη. Και δυστυχώς οι σφαγές των Εβραίων δεν ήταν αρκετές για να γίνει ειρηνικότερος ο βίος των χριστιανών.
Αν μέσω των αναφορών στις αντιλήψεις βρεθήκαμε στην προκατάληψη αυτό δε συνέβη για να υπενθυμίσουμε μια από τις γνωστές προκαταλήψεις κατά μιας μειονότητας. Πολλές κλινικές παρατηρήσεις αλλά και εμπειρίες φαίνεται να επαληθεύουν την υπόθεση οτι η προύπαρξη της προκατάληψης είναι λάθος και είναι μια μήτρα παραγωγής πρόσθετων προκαταλήψεων οι οποίες σχετίζονται με τους ξένους. Φαίνεται πως ο τρόπος με τον οποίο περιγράφονται oι ξένοι αντιστοιχεί στις περιγραφές των Εβραίων, που οι χριστιανοί οικειοποιούνται κατά την παιδική τους ηλικία.
Όπως συμβαίνει και με τους Εβραίους, έτσι και με διάφορες ομάδες απειλητικών αλλοδαπών στους οποίους η αναπαράσταση τονίζει μόνο τα αρνητικά στοιχεία τους, και έχει υπερτονισμένη την πρόθεση ταπείνωσης και γελοιοποίησης ιδιαίτερα της σωματικής διάπλασης. αυτό αποτελεί την παραμορφωτική τυποποίηση προέκταση ρατσισμού που συρρικνώνει τα υποκειμενικά στοιχεία αναδεικνύοντας ταυτόχρονα την οργανική βιολογική υπόσταση του ξένου.
Στα τελευταία βήματά της η κλινική ψυχανάλυση κατάφερε να αξιοποιήσει ορισμένους αμυντικούς μηχανισμούς για την κατανόηση ψυχικών αντιδράσεων, οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες με τα πρώτα στάδια της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης κάθε ατόμου.
Οι μηχανισμοί είναι οι εξής:
α. Στα πρώτα ηλικιακά στάδια το παιδί εμφανίζει την τάση να εξιδανικεύσει τους γονείς ή τους ανθρώπους που έχουν αναλάβει αυτό το ρόλο, χωρίς βέβαια να έχει αποδώσει σ’ αυτούς ορισμένα χαρακτηριστικά.
β. Έπειτα ακολουθεί το στάδιο της σχάσης, κατά την οποία διαχωρίζονται τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία ενός αντικειμένου. Μην έχοντας το παιδί τη ικανότητα ακόμα να συνειδητοποιήσει τις όψεις των γονιών του είναι αντιδραστικό, όταν δεν ικανοποιούνται οι επιθυμίες του.
γ. Στον τρίτο μηχανισμό το άτομο ταυτίζεται με καταστάσεις και συγκινήσεις, αφού πρώτα τις προβάλλει στους άλλους. Ωστόσο όμως η κυριαρχία αυτού του μηχανισμού είναι ανασταλτικός παράγοντας για την ανάπτυξη της διαφοροποίησης των ατόμων από τα πρότυπά τους.
Αυτοί οι αμυντικοί μηχανισμοί εξηγούν ικανοποιητικά τα φαινόμενα των μαζών. Σύμφωνα με το έργο του Freud “Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ” η παλινδρόμηση των μαζών δεν οφείλεται μόνο σε οικονομικά, ταξικά ή ιστορικά αίτια, αλλά στην αναβίωση τέτοιων αμυντικών μηχανισμών που ενισχύουν και προβάλλουν την υπεροχή του ηγέτη. Η μαζοποίηση σαν φαινόμενο ισοπεδώνει τις ατομικές ιδιαιτερότητες, εξαλείφει τη διαφοροποίηση, χειραγωγεί και υποδουλώνει τα άτομα σε μια κοινή ιδέα ή σ’ έναν ηγέτη.
Αυτή η μαζοποίηση και η ισοπέδωση των ιδεών ευνοεί την αποβολή κάθε διαφοράς, ενώ η πρόφαση της προκατάληψης εναντίον των ξένων ευνοεί τη “συγχωνευτική παλινδρόμηση”. Αυτή η διαπλοκή του ηγέτη και της προκατάληψης επισφραγίζεται από τη μάζα που βλέπει τη λύτρωση στο πρόσωπο ενός ολοκληρωτικού καθοδηγητή. Αυτή η ανορθολογική ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων επηρέασε πολλά δημοκρατικά κόμματα. Σε ο,τι αφορά την προκατάληψη απέναντι στους ξένους αυτή δημιουργείται υποσυνείδητα αρνητικά ή θετικά. Σε περιόδους πολιτικής και κοινωνικής ομαλότητας η αρνητική εικόνα γίνεται απωθημένο, ελεγχόμενη αλλά υπαρκτή ιδέα. ‘όταν όμως δύσκολες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες κλονίζουν τις κοινωνίες, τότε η συνειδησιακή ισχύς εξασθενίζει ευνοώντας την παλινδρόμηση στους ξεπερασμένους αμυντικούς μηχανισμούς.
Η απλούστευση της προκατάληψης προς τους ξένους αντικαθιστά τη διαφοροποιημένη ερμηνεία, ενώ ο ξένος αποκτά το ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου για την υπάρχουσα κρίση.
[Κεντρική σελίδα] > [Επιμέρους θέματα ευαισθητοποίησης] > [Προσεγγίσεις στο πρόβλημα του ρατσισμού] > [H προκατάληψη και ο ξένος]