TÜRK SİNEMASI VE SANSÜR
Toplumsal birikimlerin bir ürünü olan sinema tarihte varolduğu günden bu yana içinde bulunduğu içinde bulunduğu toplumları etkilemiş ve onlardan etkilenmiştir. Gelişim süreci içinde büyük mesafeler kateden bu sanat bir toplumun her gruptan insanına hitap edebildiği ölçüde başarılı görülmüştür.
Bununla birlikte kitlelere ulaşmada önemli bir araç olan sinema, bu özelliğinden olsa gerek icat edilişinden bu yana pek çok kişi veya kurumların güdümünde varlık göstermiştir. Yıllar boyunca birçokgerekçe ile sinemaanın önüne set çekilmiştir. İster insan güdümünde, isterse bir kurum güdümünde gerçekleşen bu sınırlandırma faaliyetlerine genel anlamda SANSÜR adı verilir. Sansür belirli bir düşünce veya sanat eserini, ilgili kurumların kendilerince gerekçelerle, koontrol altında tutması veya sınırlandırmasıdır. Bir bakıma, bir bebeği doğmadan öldürmek, bir çiçeği açmadan koparmak gibidir. Hangi gerekçelerle olursa olsun SANSÜR sanat eserinin cellatıdır.
7. Sanat olarak bilinen sinema, daha önce de belirttiğim gibi, gücünün büyüklüğünden olsa gerek birçok kişinin korkulu rüyası olmuş ve defalarca SANSÜRÕe maruz kalmıştır. Sinema ve sansür arasındaki yıllar süren ve sürecek olan bu izdivacı, sansürün tarihçesi hakkında bilgi vererek anlatalım. Öncelikle insanlığın varoluşundan bu yana sansür vardır. "Sansürün ilk çıkışı Adem ile HavvaÕya dayanır. Kutsal kitaplarda çıplaklıklarından utanmayan insanlığın atasını oluşturan Adem ile HavvaÕnın yasak meyveyi yemeleri ve yedikten sonra da komplekse kapılıp ilk sansürcü Tanrı tarafından cennetten kovulmaları anlatılır. İlk insana sansürü, Tanrı koymuştur. " (Özkan Tikveşli, s.65). Beraberinde ilk çağ döneminde Eski Yunanda, düşünce özgürlüğünün varolduğu bir ortam var iken OrtaçağÕda ortaya çıkan skolastik düşünce ve siyasal hesaplaşmalarının etkisi ile sansürün sanat ve düşünce üzerindeki etkisi güç kazanmıştır. "Fransa 24 Ağustos 1790 yılında ilk kez (Sansürün Atası) sayılabilecek bir yasayı yürürlüğe koyar. Yasaklanan lk film sahnesi ise "4Õlü bir idam" sahnesidir. Ardından LUMİERE kardeşlerin Pariste göstermiş ve hemen arkasından da 1985Õde AmerikaÕda çevrilmiş olan "The Kiss " adlı 30 snÕlik bir kadınla bir erkeğin öpüşmesini gösteren filme yasaklama girişimlerinde bulunulmuştur. 2. Yasaklama ise 1896Õda E.S. PORTERÕin çektiği "Dul bayan Jones " filmidir. Bu filmdeki bir öpüşme sahnesi içlerinde ahlak duyguları taşıyanları galeyana getirmiştir." (Pervin Gündüz, s.5) 2. Dünya savaşı yılları ve sonrasında film yapımı ve filmle ilgilisansür, siyasal gayeyle kullanılmıştır.
Başlangıçta sansür kamu düzenini sağlamak için mahalli teşkilatlarca uygulanırken daha sonradan merkezi bir örgüte bağlanmıştır. En eski film sansür kanunu, çeşitli tarihlerde değiştirilmiş olmasına rağmen halen yürürlükte builunan 1914 tarihli İsveç film kanunudur. Bununla birlikte AvrupaÕda ilk kez merkezi bir sansür teşkilatı kurulmuştur. Bu ve bunu benzer düzenlemeler Sinema denilen bu faaliyetin özgürlüğü de sınırsız değildir tabiiki. Gerçekleşen faaliyetler bir başkasının gururunu ve kişisel mahremiyetini hedef almamalıdır. Peki öyleyse bu özgürlük nasıl olmalıdır? Sinematografik Hürrüyet olarak adlandırabileceğimiz bu özgürlüğü şöyle tanımlamak mümkün olacaktır: "Genel olarak (Yapımcı, yönetici, senaryo yazarı, işletmeci ve gösterimci olarak) film sanayi mensupları ile sinema seyircilerinin haiz olduğu ve devlet vsÉ resmi makamlarla özel kişi veya kurumların müdahalesinden azade olarak filmlerin yapımı, gösterimi ve eleştirilmesinin temin edilmesinden ibaret bulunan bir hürriyettir." (A.Ş . Onaran, 1968, s. 21) yani sinemanın baskı ve denetimden kurtulması anlamına gelir.
TürkiyeÕde ise pek çok film yine sansüre takılmış gösterime bile girememiştir. Girenler ise orijinalliğinden ödünler vererek gösterime girmiştir. Ülkemizde sansürün ilk çıkış yıllarından itibaren uygulanışı aşağıdaki gibidir:
1932 ÖNCESİ:
Birinci Dünya savaşının sonuna kadar sansür yoktur. İlk sansür 1919 yılında Malül Gaziler Cemiyeti tarafından çevrilen Hüseyin Rahmi GürpınarÕın aynı adlı eserinden çevrilen "Mürebbiye" adlı filmdir. Sansür İngilizler tarafından uygulanmıştır. Sebep ise filmde, bir Türk ailesine mürebbiye olarak giren ve ailenin bütün erkeklerini birbirine katan kötü ruhlu bir ecnebi kadının maceraları anlatılmaktadır. TBMMÕden sonra sansür yetkisi Valiliklerce kullanılırken, 1932Õde "Merkez Sansür Teşkilatı kurulmuştur. (Özkan Tikveş, Yeni Sinema, s. 51).
1932-1939 ARASI:
Merkez Sansür Teşkilatı kurulduktan sonra 09. 06. 1932Õde film, 26.12.1933Õde de Ek Talimatname ile senaryo sansürü konmuştur. Film ve Senaryo sansürünü uygulamakla bir komisyon görevli tutulmuştur. Bu komisyonda, İçişleri ve Milli Savunma bakanlıkları ile Genel Kurmay Başkanlığından birer temsilci bulunacaktı. Ülke içinde yapılan yerli filmler ve senaryolar bu komisyonlarca denetleniyor ve gerekli görüldüğünde, sansür ediliyor, yurt dışından gelenler de yine gümrüklerde kontrol edilip sansüre tabii tutuluyordu.
1939ÕDAN GÜNÜMÜZE KADAR:
1934 yılındakabul edilen Polis Vazifece Selahiyet KanunuÕnun 6. maddesinde yeralan hükümlere dayanılarak film ve senaryo sansürünü içeren bir tüzük hazırlandı. 1939 tarihli sansür tüzüğü yürürlüğe girdikten sonra 23 Eylül 1977 tarihinde yürürlüğe giren yeniSansür Tüzüğüne kadar 38 yıl aralıksız bazı değigşikler yapılarak uygulanmıştır. Daha sonra 1986Õda yürürlüğe giren yasa ile köklü değişikler yapılmıştır. (P.Gündüz, s. 11) Yapılan yeni tüzük eski tüzükteki bazı maddeleri içermemekle birlikte, öz itibariyle yasaklamalardan vazgeçilmemiştir.
Arkasından 1979 Tüzüğü ve 1983 Tüzüğü sansürcü sansürcü zihniyetin devam ettiğinin göstergesiydi. 1986 yıl sonunda FİYAPÕ (Film Yapımcıları Derneği)ın girişimiyle "Sinema Video ve Müzik eserleri Kanunu " kabul edildi. Bu kanunla birlikte Türk Sineması ilk kez bir kanuna kavuşmuş oluyordu. Film sansüründe bugüne kadarki tüm yasal düzenlemelerin kaynağı olan "Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanunu " nun 6. maddesi yürürlükten kaldırılarak polis sansürüne son verildi. Sinema ile ilgili tüm konular İçişleri BakanlığıÕnın yetkisine verilmiştir. Ayrıca senaryo sansürü de kaldırılmıştır.
YENİ SİNEMA SANSÜR DÜZENİ :
1986 "Sinema Yasası " 1987Õde bazı değişiklere uğradı. Bu değişikler daha çok sinema sanayiine yöneliktir. Buna göre; Sinema ve Müzik eserlerinin sahipliğini yapımcıya verilmektedir. Bunlardan film ve video kasetlerinin denetlenmesi ile ilgili maddeleri inceleyelim:
Yasanın getirdikleri :
Yasanın en önemli özelliği, sansürün, Turizm ve KültürBakanlığıÕna verilmesidir. Maddelerin içerikleri aşağıdaki gibidir:
1. Madde : Kanunun amacı, kültürle yakın münasebetli sinemanın fonksiyonları ve işlerliğine devam kazandırmakla ilgili esasları içerir.
2. Madde : Yasanın kapsamını içerir.
3. Madde : Yasa ile ilgili terimlerinin tanımlanması ile birlikte, yapılan eserlerin denetlenmesi ile ilgili bilgileri kapsar.
4. Madde : Üretim ve İthalatla ilgili esaslar içerir.
5. Madde : Üretim ve ithalata konu teşkil eden eserlerin toptan dağıtım ve gösterime sunulmadan önce, Bakanlıkça kayıt ve tescili yapılarak işletme belgesi verilir. (Onaran, s. 140)
6. Madde : "İsteyen yapımcılar, çekime konu olacak senaryoların Bakanlıkça incelenmesini isteyebilirler. Bu inceleme alt komisyonlarca yapılır. Eserlerin denetim sonuçları ile senaryoların inceleme sonuçları en geç 15 gün içinde ilgililere bildirilir. " (Onaran, s. 141).
7. Madde : Dağııtım ve gösterimle ilgili esasları içerir.
8. Madde : Telif hakkı ile ilgili esasları içerir. Buna göre bu haklar (Çoğaltma, yayma ve gösterim hakkı) İşletme belgesi sahibine aittir.
9. Madde : İdarenin yetkisi hakkında bilgi veren esasları içerir.
10. Madde : Sinema sanayiinive Müzik sanatını destekleyici bir kurum olan "Sinema ve Müzik sanatını destekleme Fonu" ile ilgili esasları içerir.
Bu ve bunun devamı olan maddeleri ayrıntılı bir biçimde ayrı bir araştırma konusu olarak incelemek mümkündür. Şimdi Anayasa ve Sansür ile ilgili esasları inceleyelim:
Anayasa ve Sansür :
TürkiyeÕde Sansür devlet tarafından uygulanmaktadır. "Gelişen ve Aydınlanma dönemine giren bir toplumda hala ortaçağ kalıntısı yasalarla çıkabilecek sanat eserlerini engellemek mümkün görünmemektedir ve sansür gelişen toplumun gereçlerine uymadığı için can çekişmekte olan bir kurumdur. "(Altan Yalçın, A.G.E., s. 64) 1962 Anayasası "Polis Vazife ve Selahiyet" Kanunun 6. maddesi kabul edilmiş ve buna göre; "Hariçten gelen filmlerin çekilmesi ve dahilden yapılacak filmlerin çekilmesi polisin iznine bağlıdır." ilkesi kabul edilmiştir. Bu sinemayı kelepçelemekten farksız bir düzenlemedir. Bu AnayasaÕnın 21. maddesi Ôdeki "Hak ve Hürriyetler" ilkesine aykırıdır. Bu ve buna benzer sınırlayıcı kanunların iptali için Anayasa mahkemesine başvurulmuş lakin bu itirazlar reddedilmiştir.
"Bir filmin sansürden çıkması sinemacı için bir kurtuluş sayılmıyordu. Türk Ceza KanunuÕnun 426. Maddesi uyarınca sansürden çıkış izni olan bir film, suç unsuru bulunduğu taktirde savcıların kovuşturmasına yol açabiliyordu. Elbetteki yürürlükteki yasalar böyle bir işlevi gerektirecekti. Böylece de sansürün hukuki açıdan sinemacıya herhangi bir güvence getirmediği, açık seçik ortaya çıkıyordu" (Agah Özgüç, a.g.e., s. 20).
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYEÕDE YASAKLANAN FİLMLER
TürkiyeÕde hem yerli hem de yabancı filmler sansür edilmiştir. Ancak sansür edilen yabancı filmler daha çoktur. Çünkü onların karşılaştığı engel onlardan çok daha fazladır. Gümrükte zaten direk olrak sansür kuruluna götürülür, Yerli filmler ise yabancı filmlerden daha az sansüre maruz kalmıştır. Bunda sansür kurulunun yumuşak yaklaşımı da etkilidir.
Ülkemizde ilk sansür edilen film, 1919 yılında işgal kuvvetlerinin, Malün Geziler Cemiyeti tarafından çevrilen "Mürebbiye" adlı filmdir. Bu film H. R. GürpınarÕın aynı adlı romanından adapte edilmiştir. İngiliz birliklerince sansür edilen filmde "Ecnebi bir kadının bir Türk ailesinin yanında çalışması ve o ailenin erkeklerini birbirine katması veyaptığı iki yüzlülükler anlatılır."Film işgal ve işgale karşı direnme sinemasıdır." (Nijat Özen, Türk Sineması kronolojisi, s. 50)
Beraberinde sansür edilen filmler şunlardır :
1) Sürtük (ADOLF KÖMER Ğ 1952)
2) Aşık VeyselÕin Hayatı (METİN ERKSAN Ğ 1952)
3) Ceylan Emine (MUHARREM GÜRSES Ğ 1956)
4) Sokak şarkıcısı (O.M. ARIBURNU Ğ 1959)
5) Mukadderat (MUHARREM GÜRSES Ğ 1960)
6) Bir gelin gitti. (MUHTEŞEM DURUKAN Ğ 1960)
7) Kabadayılar Kralı (NEJAT SAYDAM Ğ 1961)
8) Bağ bozumu "Rahmetler Yağarken " (1962)
9) Harmandalı Mahmut Efem geliyor. Harmandalının intikamı (ÇETİN KARAMANBEY Ğ 1962)
10) Yılanların öcü (METİN ERKSAN Ğ 1962)
11) Susuz yaz (METİN ERKSAN Ğ 1964)
12) Karanlıkta uyananlar (ERTEM GÖREÇ Ğ 1965)
13) Babasına bak oğlunu al (TÜRKER İNANOĞLU Ğ1968)
14) Beleş Osman (KEMAL İNCİ Ğ 1965)
15) Bitmeyen yol (DUYGU SAĞIROĞLU Ğ 1966)
16) Beyoğlu esrarı (TÜRKER İNANOĞLU Ğ 1966)
17) Soluk gecenin aşk hikayeleri (ALP ZEKİ HEPER Ğ 1966)
18) Kelepçeli Bilekler (YÜCEL HEKİMOĞLU Ğ 1966)
19) Hudutlar Kanunu ( LÜTFÜ ÖMER AKAD Ğ1966)
20) Yiğitler Ölmezmiş (N. KURTAN Ğ1966)
21) Kartal Yavrusu ( ÜMİT UTKU Ğ 1966)
22) Bombacı Emine (NURİ AKICI Ğ 1966)
23) Kanunsuz Dağlar (N. AKINCI Ğ 1967)
24) Kanlı Takip (YAVUZ FİGENLİ Ğ 1967)
25) Gecekondu Peşinde (FEVZİ TUNA Ğ 1967)
26) Çeşmeydanlı Ali (HASAN KAZANKAYA Ğ 1967)
27) Fedailer (KAYAHAN ARIKAN Ğ 1967)
28) Kanlı Hayat (E.GÖREÇ Ğ 1967)
29) Allaha Adanan Toprak (Y. FİĞENLİ Ğ 1967)
30) AnadoluÕyu Türkleştirenler(FİKRET UÇAK Ğ 1967)
31) Kelepçeli Melek (MEHMET DİNLER Ğ 1967)
32) Şaşkın Hafiye Klinğime Karşı (NATUT BAYTON Ğ 1967)
33) Kocadağlı (KEMAL KAN Ğ 1967)
34) Büyük Kin (TUNÇ BAŞARAN Ğ 1969)
35) Umut (YILMAZ GÜNEY Ğ 1970)
1972 SEKS FİLMLERİ FURYASI DÖNEMİ VE SANSÜRDEN KURTULANLAR
Bu filmler önce sansüre uğramış, sonra üstünde yapılan bazı değişiklerle sansürden kurtulmayı başarmışlardır. Bunlar bazıları şöyledir:
1) Beş tavuk bir horuz (OKSAL PEKMEZOĞLU Ğ 1974)
2) Ah deme oh de (NAZMİ ÖZER)
3) Atını seven Kovboy (ARAM GÜLYÜZ)
4) Ne hakem (OKSAL PEKMEZOĞLU)
5) Ayıkla beni hüsnü (ARİF KESKİNER)
6) Seferim var (YAVUZ FİGENLİ)
7) Kokla ama koparma (TEMEL GÜRSU)
8) Kara çarşaflı gelin (SÜREYYA DURU Ğ1976)
9) Darbe (ŞERİF GÖREN)
10) Çukulata tarlası (GÜNAY KOSAVA Ğ 1979)
11) Bedel (MELİH GÜLGEN Ğ 1983)
12) Güneşin tutulduğu gün (ŞERİF GÖREN Ğ 1984)
13) Dul bir kadın (1985)
14) Adı Vasfiye ( ATIF YILMAZ Ğ 1986)
15) Bir avuç gökyüzü (ÜMİT ELÇİ Ğ 1987)
16) Med cezir manzaraları (MAHİNUR ERGUN Ğ 1987)
17) Berlin in Berlin (SİNAN ÇETİN Ğ 1992)
18) Cazibe hanımın gündüz düşleri (İRFAN TÖZÜM - 1992)
19) Sarı tebessüm (SEÇKİN YAŞAR) v.s É
Bütün bu filmler bu güne kadar sansüre maruz kalmış olanların sadece bazılarıdır. Sözün kısası sansür, sinemanın ilk varoluşundan bu yana hep sinemaya musallat olmuş bir ayak bağıdır. Lakin sansürün ne kaldırılmasına ne de devamlılığına dair bir hem fikir oluşturulamamıştır. Bilinen bir şey vardır ki, o da insanın üretmeye devam ettiği müddetçe birilerinin onu kontrol altında tutma ve sınırlandırma isteğinin hep varolacağıdır.
KAYNAKÇA:
GÜNDÜZ, Pervin. Türk Sinemasında Sansür, (Bitirme Tezi),1999.