Theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (1479) cuûa Ngoâ Só Lieân, Phuû Bieân Taïp Luïc cuûa Leâ Quyù Ñoân, Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí cuûa Phan Huy Chuù (khôûi thaûo 1809. vieát xong 1819, muïc Dö Ñòa Chí), Ñaïi Nam Thoáng Nhaát Chí, quyeån 6 (1909) cuûa Cao Xuaân Duïc, Löu Ñöùc Xöùng, Traàn Xaùn thì Quaûng Ngaõi töø thôøi coå (tröôùc coâng nguyeân) thuoäc ñaát Vieät Thöôøng laø vuøng ñaát cöïc Nam cuûa nöôùc Vaên Lang.

Thôøi kyø Baéc thuoäc laàn thöù nhaát, naêm 201-111 (theá kyû thöù II II, tröôùc Coâng nguyeân) Quaûng Ngaõi laø phaàn ñaát Töôïng Laâm, moät trong naêm huyeän cuûa quaän Nhaät Nam.

Cuoái theá kyû II sau Coâng nguyeân, naêm 192, chuûng toäc Kalinga laäp vöông quoác Laâm aáp, ñaát Quaûng Ngaõi khoâng coøn thuoäc nhaø Haùn maø thuoäc veà Chaêmpa .

Laõnh tuï Kalinga töï xöng Cam (Chaêm) hoaëc Chieâm baø (Chaêmpa) choïn ñaát Quaûng Nam laøm ñieåm trung taâm, ñoùng ñoâ ôû Traø Kieäu

Ñaát Nam Ngaõi voán laø laø moät trong boán khu vöïc lôùn ôû phía Baéc cuûa Chieâm Thaønh: Khu vöïc Amaraâvaâti (Quaûng Nam ngaøy nay) – ôû ñaây coù Indrapura (Ñoàng Döông) treân soâng Thu Boàn, kinh ñoâ cuûa moät trieàu vua môùi luùc ñoù ôû phía baéc.

Döôùi trieàu nhaø Hoà (1400-1407), thaùng 3 naêm Nhaâm Ngoï (1402) Hoà Haùn Thöông ñaõ chuaån bò Nam tieán, thaùng 7 ñem ñaïi quaân ñaùnh Chieâm Thaønh.

Vua Chieâm Jaya Simhavarman V (Ba-ñích-laïi) sai töôùng Cheá Saát Naân (Traø Naân) ñem quaân choáng cöï nhöng thaát baïi, töôùng naøy bò gieát. Sau ñoù, vua Chieâm laïi sai caäu laø Boá Ñieàn daâng 1 voi traéng, 1 voi ñen, nhieàu saûn vaät quyù ôû ñòa phöông, xin noäp ñaát Chieâm Ñoäng (Thaêng Bình, Tam Ky,ø Quaûng Nam ngaøy nay) ñeå yeâu caàu ruùt quaân.

Vò trí Phuû Quaûng Nghóa treân Baûn ñoà Ñaøng Trong naêm 1690 veà nhaø kho, nhaø giam, cô quan haønh chaùnh, ñoàn phoøng thuû. (Theo "Xöù Ñaøng Trong", Luaän aùn tieán só cuûa Li Tana taïi Ñaïi hoïc Australia, 1998)

Khi Boá Ñieàn ñeán thöông löôïng, Hoà Quyù ly eùp ñoåi tôø bieåu buoäc phaûi noäp caû ñoäng Coå Luõy (phía baéc Quaûng Ngaõi ngaøy nay).

Sau khi thuoäc veà nhaø Hoà, Coå Luõy Ñoäng ñöôïc chia thaønh 2 chaâu: Chaâu Tö vaø Chaâu Nghóa.

Naêm 1407, nhaân cô hoäi Hoà Haùn Thöông bò quaân Minh ñaùnh baïi, Chieâm Thaønh ñem quaân chieám laïi Coå Luõy Ñoäng,

Thaùng 11 naêm Hoàng Ñöùc ñaàu tieân, (Canh Daàn, 1470) vua Leâ Thaùnh Toâng ñem 26 vaïn quaân ñaùnh Chieâm Thaønh. Ngaøy 29.2 vaø 1.3 Taân Maõo (1471) quaân nhaø Leâ vaây Chieâm ñoâ phía cöûa ñoâng, chieám Traø Baøn, cheùm hôn 4 vaïn quaân, baét soáng vua Chieâm Traø Toaøn vaø hôn 3 vaïn quaân. Ngaøy 2.3 naêm Taân Maõo (1701) vua Leâ mang quaân thaéng traän trôû veà kinh.

Chieám Traø Baøn xong, vua Leâ Thaùnh Toâng toå chöùc laïi vieäc cai trò Chaâu Tö vaø Chaâu Nghóa.

Vua cho ngöôøi Chieâm ñaàu haøng laø Ba Thaùi laøm Ñoàng Tri phuû Ñaïi Chieâm. boå oâng Leâ yû Ñaø laøm Tri chaâu Coå Luõy coi vieäc quaân daân, cho pheùp "tieàn traõm haäu taáu" (gieát tröôùc vaø taâu sau).

Naêm Hoàng Ñöùc thöù 2 (1471) hai chaâ u Tö vaø Chaâu Ngnóa ñöôïc ñoåi teân thaønh phuû Tö Nghóa.

Naêm Hoàng Ñònh thöù 5 (1604) Ñoan Quaän coâng (Nguyeãn Hoaøng con Nguyeãn Kim, traán thuû Quaûng Nam), ñaët vaø ñoåi teân caùc khu vöïc haønh chaùnh thaønh hai xöù Thuaän - Quaûng.

Phuû Tö Nghóa ñöôïc ñoåi thaønh Quaûng Nghóa phuû, ñaët chöùc vuï Tuaàn Phuû, Khaùm lyù thuoäc Quaûng Nam dinh.

Ñôøi nhaø Nguyeãn Taây Sôn (1788 - 1802) Phuû Quaûng Nghóa ñöôïc ñoåi thaønh Hoøa Nghóa phuû.

Naêm 1805, Gia Long ñoåi phuû Hoøa Nghóa thaønh phuû Tö Nghóa, ñoàng thôøi ñaët ra dinh Quaûng Nghóa, ñaët caùc chöùc löu thuû, cai baï, kyù luïc. Naêm 1808, Gia Long laïi ñoåi dinh Quaûng Nghóa thaønh traán Quaûng Nghóa vaø ñeán naêm 1810 ñoåi chöùc löu thuû thaønh traán thuû .

Naêm 1832, Minh Maïng baõi boû caùc traán, dinh, chia c nöôùc thaønh 31 tænh.Traán Quaûng Nghóa ñoåi thaønh tænh Quaûng Nghóa vaø ñaët hai ty Boá chaùnh vaø aùn saùt tröïc thuoäc Tuaàn phuû Nam - Nghóa ñeå cai trò. Quaûng Nghóa trôû thaønh ñôn vò haønh chính caáp tænh töø ñoù. Nhöng ñeán naêm 1834, Minh Maïng laïi ci teân tænh Quaûng Nghóa thaønh tænh Nam Tröïc. Naêm Thieäu Trò thöù 7 (1847), Thieäu Trò ñaët chöùc tuaàn phuû Quaûng Nghóa vaø ñoåi ñaët Toång ñoác Nam-Nghóa. Tænh Quaûng Nghóa döôùi thôøi nhaø Nguyeãn goàm moät phuû Tö Nghóa vôùi 3 huyeän laø Bình Sôn, Chöông Nghóa vaø Moä Ñöùc; vaø 4 nguoàn.

Huyeän Bình Sôn coù 6 toång vôùi 159 xaõ, thoân, aáp, phöôøng, vaïn, traïi.

Huyeän Chöông Nghóa goàm 6 toång vôùi 112 thoân, aáp, phöôøng

Trích baûn ñoà Vieät Nam vôùi ñòa phaän tænh Quaûng Ngaõi naêm 1653 cuûa Giaùo só Alexandre De Rhodes

Boán nguoàn (ñôn vò haønh chính ôû vuøng daân toäc thieåu soá töông ñöông huyeän ngaøy nay) laø Thanh Boàng (Traø Boàng ngaøy nay), Thanh Cuø (Sôn Haø ngaøy nay) Phuï An (Minh Long ngaøy nay) vaø An Ba (Ba Tô ngaøy nay).

Naêm 1858, thöïc daân Phaùp noå suùng xaâm löôïc nöôùc ta. Vôùi caùc Hieäp öôùc Quyù muøi (1883), Giaùp thaân (1884), trieàu ñình Hueá thöøa nhaän söï ñoâ hoä cuûa thöïc daân Phaùp ñoái vôùi nöôùc ta. Cuøng caùc ñòa phöông khaùc, tænh Quaûng Nghóa cuõng bò Phaùp ñoâ hoä. Ñöùng ñaàu tænh laø vieân Coâng söù ngöôøi Phaùp(18); giuùp vieäc coù phoù söù vaø moät soá vieân chöùc; só quan ngöôøi Phaùp naém giöõ moïi quyeàn haønh veà haønh chính, kinh teá, quaân söï cuûa tænh. Beân caïnh boä maùy thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp, chính quyeàn Nam trieàu vaãn ñöôïc duy trì ñeå phuïc vuï cho söï thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp do moät vieân Tuaàn vuõ ñöùng ñaàu ôû caáp tænh vaø moät soá quan laïi giuùp vieäc ôû phuû, huyeän ñöùng ñaàu laø tri phuû, tri huyeän. Boä maùy haønh chính caáp toång, xaõ, thoân, aáp vaãn giöõ nguyeân nhö tröôùc. Töø naêm 1930-1931, thöïc daân Phaùp coøn ñaët chöùc toång ñoaøn, xaõ ñoaøn ñeå deå cai trò caùc ñòa phöông.

Ñeå taêng cöôøng söï thoáng trò vaø boùc loät, töø cuoái theá kyû XIX thöïc daân Phaùp tieán haønh moät cuoäc thay ñoåi veà toå chöùc haønh chính. Naêm Thaønh Thaùi thöù 2 (1890) ngoaøi 3 huyeän Bình Sôn, Chöông Nghóa vaø Moä Ñöùc thuoäc phuû Tö Nghóa thôøi Nguyeãn, thöïc daân Phaùp ñaët theâm ba chaâu Sôn Tònh, Nghóa Haønh, Ñöùc Phoå vaø ñeán naêm 1899, ba chaâu naøy ñoåi thaønh ba huyeän ôû mieàn nuùi, thöïc daân Phaùp chuù troïng toå chöùc boä maùy haønh chính - quaân söï maïnh ñeå boùc loät vaø ñoái phoù vôùi caùc cuoäc noåi daäy cuûa caùc daân toäc thieåu soá. Naêm 1915 thöïc daân Phaùp ñoåi 4 nguoàn Thanh Boàng, Thanh Cuø, Phuï An vaø An Ba thaønh 4 ñoàn (Ñoàn laø môït ñôn vò laõnh thoå haønh chính mang naëng tính chaát quaân söï ñoái vôùi caùc vuøng troïng yeáu khoâng bình ñònh ñöôïc vöõng chaéc) laø Traø Boàng, Sôn Haø, Minh Long vaø Ba Tô. Taïi moãi ñoàn, thöïc daân Phaùp ñaët moät ñoàn binh do moät só quan ngöôøi Phaùp cuøng moät soá haï só quan ngöôøi Vieät chæ huy vaø moät nha kieåm lyù thuoäc Nam trieàu ñeå troâng coi vieäc thu thueá, haønh chính. Phaùp coøn ñaët caùc chöùc "Chaùnh toång dòch maïn", "phoù muïc" thuoäc taàng lôùp treân cuûa daân toäc thieåu soá ñeå tröïc tieáp cai trò, phuïc vuï vieäc cuûng coá chính quyeàn thöïc daân ôû mieàn nuùi.

Ñaûo Lyù Sôn, tröôùc kia laø moät toång thuoäc huyeän Bình Sôn, thöïc daân Phaùp ñoåi thaønh ñoàn Lyù Sôn coù moät Nha bang taù cai quaûn.

Ñeán cuoái nhöõng naêm 20 vaø 30 cuûa theá kyû naøy, thöïc daân Phaùp tieáp tuïc caûi toå haønh chính. Naêm 1929 huyeän Bình Sôn ñoåi thaønh phuû Bình Sôn. Naêm 1939 caùc huyeän Sôn Tònh, Moä Ñöùc cuõng ñoåi thaønh phuû. Töø ñoù cho ñeán thôøi Phaùp thuoäc, tænh Quaûng Ngaõi coù 4 phuû (Tö Nghóa, Moä Ñöùc, Sôn Tònh, Bình Sôn) 2 huyeän (Nghóa Haønh, Ñöùc Phoå) vaø 5 ñoàn (Traø Boàng, Sôn Haø, Minh Long, Ba T vaø Lyù Sôn).

• Phuû Bình Sôn coù 4 toång, 82 xaõ, thoân.

• Phuû Sôn Tònh coù 4 toång, 72 xaõ, thoân.

• Phuû Tö Nghóa coù 5 toång, 67 xaõ, thoân.

• Phuû Moä Ñöùc coù 3 toång, 62 xaõ, thoân.

• Huyeän Nghóa Haønh coù 3 toång, 79 xaõ, thoân

• Huyeän Ñöùc Phoå coù 3 toång, 34 saùch (nhö xaõ, thoân ôû mieàn xuoâi)

• Ñoàn Minh Long goàm 5 toång, 60 saùch

• Ñoàn Sôn Haø goàm 5 toång, 56 saùch

• Ñoàn Ba Tô goàm 5 toång, 61 saùch

• Ñoàn Lyù Sôn goàm l toång, 2 xaõ.

Tænh lî Quaûng Ngaõi naèm ôû xaõ Chaùnh Loä thuoäc phuû

Tö Nghóa, bao goàm caùc coâng sôû trong tænh thaønh ñöôïc xaây döïng töø thôøi Gia Long ( 1807 ) vaø khu daân cö ôû ngoaøi thaønh, chuû yeáu chaïy doïc theo Quoác loä I.

Ngaøy 9.3.1945, Nhaät ñaûo chính Phaùp, thoáng trò Ñoâng Döông. Cuõng nhö caùc tænh khaùc trong caû nöôùc, ñôn vò laõnh thoå haønh chính Quaûng Ngaõi khoâng coù gì thay ñoåi. Moät soá chöùc quan cuõ ñöôïc ñoåi teân, "tænh tröôûng", "huyeän tröôûng" thay cho chöùc Tuaàn vuõ, tri huyeän thôøi Phaùp thuoäc.

Thôøi kyø ñaàu cuûa Toång khôûi nghóa toaøn daân naêm 1945 (taïi Quaûng Ngaõi 15-8-1945) tænh Quaûng Ngaõi ñöôïc ñoåi teân: tænh Leâ Trung Ñình; phuû Tö Nghóa ñoåi thaønh phuû Nguyeãn Thuïy (Suïy); Ñöùc Phoå thaønh huyeän Nguyeãn Nghieâm; Moä Ñöùc, huyeän Nguyeãn Baù Loan; Bình Sôn thaønh phuû Nguyeãn Töï Taân; Nghóa haønh thaønh huyeän Leâ Ñình Caån; Sôn tònh thaønh phuû Tröông Quang Troïng; xaõ Chaùnh Loä thaønh xaõ Nguyeãn Vieän v.v... veà toå chöùc cô sôû, laäp lieân xaõ boû laøng cuõ.

Nhöng sau moät thôøi gian thay ñoåi, danh hieäu Tænh Huyeän, xaõ ñeàu laáy laïi teân cuõ. Caùc phuû huyeän trong tænh ñeàu goïi thoáng nhaát laø huyeän. Toaøn tænh goàm coù 10 huyeän, 124 lieân xaõ. Ñaûo Lyù Sôn nhaäp vaøo quaän Bình Sôn nhöng naêm 1951-52 Phaùp chieám ñoùng, thaùp nhaäp haûi ñaûo naày vaøo thò xaõ Ñaø Naúng.

Veà guoàng maùy chính quyeàn: taïi tænh, xaõ coù moät Hoäi ñoàng nhaân daân goàm toái ña 25 ngöôøi baàu theo theå thöùc phoå thoâng ñaàu phieáu tröïc tieáp. Hoäi ñoàng cöû ra moät uûy ban haønh chaùnh 5 ngöôøi: 1 chuû tòch, 1 phoù chuû tòch, 1 thö kyù, 2 uûy vieân. ÔÛ caáp huyeän khoâng coù Hoäi ñoàng nhaân daân. Uûy ban haønh chaùnh huyeän do Uûy ban haønh chaùnh xaõ baàu ra.

Naêm 1947, Uûy ban haønh chaùnh caùc caáp ñoåi teân Uûy ban khaùng chieán haønh chaùnh coù theâm 2 uûy vieân chæ ñònh ngang, coäng taát caû 7 uûy vieân.

Ngoaøi ra, ôû caáp tænh coøn coù caùc cô quan chuyeân moân vaø quaân söï:

1 Tænh ñoäi daân quaân

Ty Coâng an nhaân daân

Ty Thoâng tin tuyeân truyeàn

Ty Kinh teá

Ty Taøi chaùnh

Ty Tröïc ñòa (thueá quan, tröïc thu, ñòa chaùnh)

Ty Coâng thöông

Ty Maäu dòch v.v…

Ñaàu naêm 1952 coù theâm ban thueá noâng nghieäp.

Soá xaõ trong toaøn tænh coù thay ñoåi: naêm 1968: 158 xaõ naêm 1973 theo söï xaùc nhaän cuûa nhaø caàm quyeàn: 122 xaõ 473 aáp. Hai xaõ ôû ñaûo Lyù sôn (laáy teân Bình yeán vaø Bình vónh thaùp nhaäp vaøo quaän Bình Sôn.

TRUÏ SÔÛ CAÙC QUAÄN LÎ:

• Quaän Bình sôn taïi xaõ Bình Vaân, 24 xaõ, 78 aáp

• Quaän Sôn tònh taïi xaõ Sôn Long, 20 xaõ, 97 aàp

• Quaän Tö Nghóa taïi xaõ Tö An, 15 xaõ, 62 aáp

• Quaän Nghóa haønh taïi xaõ Nghóa Chaùnh 8 xaõ, 49 aáp

• Quaän Moä Ñöùc taïi xaõ Ñöùc Vinh 12 xaõ, 59 aáp

• Quaän Ñöùc phoå taïi xaõ Phoå Ñaïi 15 xaõ, 74 aáp

• Quaän Traø boàng taïi xaõ Traø Khöông 7 xaõ, 13 aáp

• Quaän Sôn haø taïi xaõ Haø Trung 7 xaõ 13 aáp

• Quaän Minh Long taïi xaõ Minh Taâm 7 xaõ, 14 aáp

• Quaän Ba Tô taïi xaõ Ba Thuaän 7 xaõ, 14 aáp.

• Xaõ thò töù Caåm Thaønh, phaïm vi tænh lî, nôi coù truï sôû cuûa Toøa Haønh chaùnh tænh, caùc cô quan tö phaùp, laäp phaùp, chuyeân moân, truï sôû caùc cô quan ñoaøn theå chính trò xaõ hoäi, vaên hoùa, hieäp hoäi, nghieäp ñoaøn, caùc tröôøng Trung hoïc, caùc trung taâm xaõ hoäi.

Guoàng maùy haønh chaùnh tænh:

Ñöùng ñaàu laø Tænh tröôûng coù 1 Phoù tænh tröôûng haønh chaùnh moät Phoù tænh tröôûng noäi an (caáp taù) phuï taù . Tröïc thuoäc Toøa haønh chaùnh tænh coù caùc Ty Noäi an, Haønh chaùnh, Taøi chaùnh, Phoøng Coâng vuï do ty tröôûng,tröôûng phoøng ñieàu haønh.

Ngoaøi ra taïi caáp tænh coù caùc cô quan chuyeân moân tröïc thuoäc trung öông (caáp Boä): Ty Coâng An, Thoâng tin Chieâu Hoài, Thueá vuï, Ngaân khoá, Böu ñieän, Noâng laâm, Muïc suùc

Veà quaân söï:

Coù moät tieåu khu ñoùng trong tnaønh cuõ cuûa Quaûng Ngaõi coøn goïi laø thaønh Hoa Lö do 1 só quan caáp taù chæ huy (veà sau tænh tröôûng kieâm tieåu khu tröôûng).

Veà Tö phaùp:

Coù toøa sô thaåm do 1 chaùnh aùn ñöùng ñaàu.

Veà Laäp phaùp:

Coù moät hoäi ñoàng nhaân daân baàu theo theå thöùc phoå tnoâng ñaàu phieáu tröïc tieáp. Hoäi ñoàng nhaân daân baàu 1 chuû tòch, 1 phoù chuû tòch, 1 thö kyù vaø moät soá uûy vieân nhieàu nhaát laø 15 ngöôøi.

Taïi caùc quaän, nhöõng naêm ñaàu do quaän tröôûng ñieàu haønh, nhöõng naêm sau quaän tröôûng kieâm chi khu tröôûng (caáp uùy hoaëc taù), 1 phoù quaän tröôûng haønh chaùnh phuï taù.

Taïi caùc xaõ coù moät ñaïi dieän xaõ, aáp tröôûng do daân chuùng baàu tröïc tieáp. Taïi haï taàng cô sôû coù caùc lieân gia tröôûng caàm ñaàu.

Töø 25.3.1975 ñeán 2.9.1976:

Töø saùng 25.3 .1975 , Quaûng Ngaõi ñaõ tröïc thuoäc cheá ñoä môùi, vôùi teân goïi "chính phuû Laâm Thôøi Coäng Hoøa Mieàn Nam Vieät Nam".

Caùc uûy ban quaân quaûn laâm thôøi tænh, huyeän, thò xaõ, xaõ ñöôïc thaønh laäp. Moãi caáp goàm 1 chuû tòch, 1 phoù chuû tòch, thö kyù vaø moät soá uûy vieân.

Caùc ty sôû môùi cuõng ñöôïc hình thaønh: Ty An ninh (sau naày ñöôïc ñoåi thaønh Ty Coâng an nhaân daân), Ty Noâng nghieäp, Laâm nghieäp, Coâng thöông nghieäp, Vaên hoùa thoâng tin, Giao thoâng vaän taûi, Y teá, Coâng ty aén uoáng, Du lòch v.v. ..

Caùc cöûa haøng, tieäm aên do Nhaø nöôùc quaûn lyù cuõng ñöôïc toå chöùc. Danh töø coâng ty hôïp doanh, xí nghieäp, hôïp taùc xaõ ñöôïc phoå bieán trong heä thoáng kinh teá taäp theå.

Song song vôùi vieäc thieát laäp caùc cô cheá haønh chaùnh trong nöôùc, caùc UÛy ban maët traän giaûi phoùng (sau naày laø Maët traän Toå Quoác) cuõng ñöôïc hình thaønh taïi tænh, thò xaõ, huyeän, vaõ moãi caáp goàm: 1 chuû tòch, moät soá uûy vieân thöôøng tröïc phuï traùch caùc giôùi noâng daân, phuï nöõ, thanh thieáu nieân, laõo oâng, laõo baø, coâng nhaân v.v. . .

Theo Quyeát ñònh ngaøy 10.11.1975 cuûa UÛy Ban Nhaân Daân Caùch Maïng Khu Trung Trung Boä, Quaûng Ngaõi vaø Bình Ñònh saùt nhaäp thaønh moät tænn môùi, tænh Nghóa Bình.

Keå töø 10.11.1975, thò xaõ Quaûng Ngaõi ñaõ trôû thaønh moät thò xaõ mieàn baéc Tænh Nghóa Bình goàm 4 phöôøng: Nguyeãn Nghieâm, Traàn Höng Ñaïo, Leâ Hoàng Phong, Traàn Phuù. Quaûng Ngaõi laø moät ñôn vò trong soá 16 huyeän vaø 2 thò xaõ cuûa Tænh Nghóa Bình.

Quaûng Ngaõi vaãn tieáp tuïc ngang haøng vôùi caùc ñôn vò huyeän, laáy laïi teân thò xaõ Quaûng Nghóa goàm 18 xaõ cuûa huyeän Tö Nghóa cuõ vaø 1 soá phöôøng cuûa xaõ thò töù Caåm Thaønh cuõ. Daân soá laø 180.000 ngöôøi.

Sau moät thôøi gian, naêm 1982 thò xaõ Quaûng Ngaõi taùch rleâng khoûi caùc xaõ cuûa huyeän Tö Nghóa, thu heïp phaïm vi vaø laáy laïi teân thi xaõ Quaûng Ngaõi. Thò xaõ Quaûng Ngaõi goàm 4 phöôøng: Nguyeãn Nghieâm, Traàn Höng Ñaïo, Leâ Hoàng Phong, Traàn Phuù, 2 xaõ Ngnóa Loä, Nghóa Chaùnh goàm 1 phaàn ñaát Nghóa Doõng, taùch phaàn ñaát Nghóa Ñieàn laäp theâm xaõ môùi: l Quaûng Phuù.

Naêm 1989, sau gaàn 14 naêm hôïp nhaát vôùi Bình Ñònh thaønh tænh Nghóa Bình, keå töø 1.7.1989, theo quyeát ñònh cuûa Boä Chính Trò Trung Öông Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam, thoâng qua bôûi kyø hoïp khoùa 5 Quoác hoäi khoùa 8 nöôùc Vieät Nam ngaøy30:6.1989,Quaûng Ngaõi ñöôïc taùch ñòa giôùi trôû thaønh tænh Quaûng Ngaõi nhö cuõ.

Ñaïi loä Huøng Vöông ngaøy nay - AÛnh Traàn Troïng Uyeân, 1/2000

Ñôn vò haønh chaùnh goàm: 1 thò xaõ laø Quaûng Ngaõi (tænh lî), l ñaûo: Lyù Sôn, lO huyeän goàm 6 huyeän ñoàng baèng: Bình Sôn, Sôn Tònh, Tö Nghóa, Moä. Ñöùc, Ñöùc Phoå; 4 huyeän mieàn nuùi: Traø Boàng, Sôn Haø, Ba Tô, Minh Long; l3 thò traán, 146 xaõ vaø 4 phöôøng cuûa thò xaõ Quaûng Ngaõi.

Naêm 1994, theo quyeát ñònh soá 337/HÑBT cuûa Hoäi ñoàng Boä tröôûng (nay laø chính phuû), ñaûo Lyù Sôn ñöôïc naâng leân ñôn vò huyeän keå töø 21.9.1992 goàm 2 xaõ : Lyù Vónh, Lyù Haûi.

Naêm 1994, huyeän Sôn Haø ñöôïc chia thaønh hai huyeän Sôn Taây vaø huyeän Sôn Haø theo nghò ñònh soá 83/CP ngaøy 6.8.1994 cuûa chính phuû.

Hieän nay ñôn vò haønh chaùnh toaøn tænh coù 157 xaõ , 8 thò traán, 6 phöôøng.

Thò xaõ Quaûng Ngaõi (Tænn lî) coù dieän tích 36,4 km², 6 phöôøng : Nguyeãn Nghieâm, Traàn Phuù, Traàn Höng Ñaïo, Leâ Hoàng Phong, Chaùnh Loä, Nghóa Loä 4 xaõ : Nghóa Chaùnh, Nghóa Duõng, Nghóa Doõng, Quaûng Phuù.

Ñòa giôùi Quaûng Ngaõi döôùi trieàu Leâ Thaùnh Toùng, naêm Hoàng Ñöùc 2 (1471), baét ñaàu töø phía Baéc soâng Beán Vaùn thuoäc huyeän Haø Ñoâng (naêm Thaønh Thaùi 18, 1900 ñoåi thaønh phuû Tam Kyø), chaïy daøi veà phía Nam ñeán ñeøo Bình Taân (Bình Ñeâ) giaùp huyeän Boàng Sôn (sau ñoåi thaønh phuû Boàng Sôn, tænh Bình Ñònh).

Tröôùc ngaøy l0.l l.1975 (ngaøy hôïp nhaát vôùi Bình Ñònh thaønh tænh môùi Nghóa Bình) ñòa phaän Quaûng Ngaõi giôùi haïn töø nam doác Soûi aáp Traø Bình huyeän Bình Sôn chaïy daøi

vaøo phía Nam giaùp aáp Chaâu Me (Phoå Thaïnh, Ñöùc Phoå) ñeán giöõa ñeøo Bình Ñeâ, giaùp ranh Chöông Hoøa, Huyeän Tam Quan, Bình Ñònh. Keå töø ngaøy 1.7.1989, ñòa phaän Quaûng Ngaõi trôû laïi ranh giôùi cuõ.

Traûi qua nhieàu theá kyû, daân toäc Chieâm Thaønh töøng duøng Coå Luõy Ñoäng laøm caên cöù ngaên chaën cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc Vieät.

Ngöôøi Chieâm ñaõ taïo moät neàn vaên hoùa rieâng mang ñaäm saéc thaùi daân toäc mình. Nhieàu coâng trình vaên hoùa Chaêmpa ôû ñaây ñaõ trôû thaønh trung taâm vaên hoùa lôùn nhö thaønh coå Chaâu Sa, nhieàu thaùp chaøm töøng ñöôïc xaây ôû Chaùnh Loä, Khaùnh Vaân, Tieân Ñaøo, An Taäp v.v…

Cuøng vôùi thaùp, nhieàu coâng trình ñieâu khaéc Chaêmpa mang saéc thaùi vuøng. Cuoäc khai quaät naâm 1904 ñaõ tìm ñöôïc haøng chuïc töôïng, phuø ñieâu, beä thôø trang trí sö töû, voi, thaàn Visna, Brahma, Tieân nöõ Appsara ñöôïc chaïm khaéc tinh vi, theå hieän ñeà taøi mang ñaäm noäi dung söû thi toân giaùo AÁn ñoä. Buùt phaùp soáng ñoäng, hình khoái möôït maø, caùc taùc phaåm ñaõ cho thaáy moät phong caùch: phong caùch Chaùnh Loä vaøo theá kyû thöù 9 ñeán thöù 11.

Thaùng 3.1958, daân chuùng ñòa phöông ñaõ ñaøo ñöôïc töôïng boø Nandin baèng sa thaïch taïi ñeàn Civa Chaùnh Loä, Tö Nghóa (nay thuoäc phöôøng Traàn Phuù, thò xaõ Quaûng Ngaõi).

Naêm 1990, khi söûa sang vaø tu boå beänh vieän Quaûng Ngaõi, ngöôøi ta tìm theâm ñöôïc nhieàu taùc phaåm ñieâu khaéc myõ thuaät Chaêmpa taïi ñòa ñieåm naày ôû gaàn ñeàn Civa, hieän khoâng coøn).

Cuõng naêm 1990, taïi Thu Loä (phöôøng Traàn Phuù, thò xaõ Quaûng Ngaõi) ngöôøi ta laïi phaùt hieän daáu tích Chaêm: khu coå thaønh hình chöõ nhaät, roäng 60m, daøi 150m. Coâng trình kieán truùc ñöôïc xaây döïng gaïch to baûn, coù lanh toâ (ñaø) ñaù gaén vaøo cöûa, chaïm troå tinh vi vôùi phong caùch Chaùnh Loä, theá kyû thöù 9 - thöù l l.

Vaø cuõng trong naêm 1990, ngöôøi ta ñaõ ñaøo ñöôïc chieác chum lôùn thuoäc vaên hoùa Chaêmpa (nieân ñaïi XI - XIII) duøng ñeå mai taùng ngöôøí cheát theo phong tuïc hoûa taùng cuûa ngöôøi Chaøm. Hieän vaät ñaõ tìm thaáy ôû thoân An Sôn (xaõ Haønh Duõng, huyeän Nghóa Haønh).

Hieän ôû aáp Myõ Vieân, huyeän Tö Nghóa coøn coù moät doøng hoï Cheá duy nhaát vôùi saéc phong cuûa trieàu ñình Hueá, trieàu Baûo Ñaïi, moät ngoâi moä tieàn hieàn vaø nhaø thôø rieâng xaây caát hôn nöûa theá kyû (1942).

Baûn ñoà thò xaõ Quaûng Ngaõi

Vaøo thôøl sô söû, Quaûng Ngaõi cuõng ñaõ töøng nuoâi döôõng moät neàn vaên hoùa röïc rôõ: vaên hoùa Sa Huyønh ñaõ ñöôïc nhieàu theá heä hoïc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc nghieân cöùu, phaùt hieän nhieàu di chæ môùi, chöùng minh ñaây laø khu di tích maø chuû nhaân noù ñaõ cö truù laâu daøi nôi ñaây.

Toùm taét, chuùng ta thaáy roõ lòch söû ñaát Quaûng Ngaõi ñaõ döïa treân ba taàng lôùp vaên hoùa noái tieáp, keá thöøa nhau: vaên hoùa Sa Huyønh thôøi sô söû, vaên hoùa Chaêm töø theá kyû thöù 2 - thöù 15, vaên hoùa Vieät.

Nuùi Thieân AÁn - AÛnh Huyønh Taán Bang

Suoát thôøi gian daøi ba neàn vaên hoùa noùi treân ñaõ taïo neân doøng lòch söû cuûa moät mieàn ñaát Quaûng coù nhöøng ñoùng goùp quan troïng trong lòch söû daân toäc.

                                (Theo Non nöôùc Xöù Quaûng)

[ Home ] [ Up ] 

Neáu coù yù kieán gì veà trang web naøy xin caùc baïn laøm ôn thö veà trantronguyen@vol.vnn.vn  
05 March, 2000