Ng߶i du khách sau khi r¶i huy®n KÜ Anh thuµc tïnh Hà Tïnh, s¨ vßþt qua Ðèo Ngang ðßþc b¤t hü hóa qua bài th½ cüa Bà Huy®n Thanh Quan ð¬ vào ð¸a ph§n tïnh Quäng Bình. T× Ðèo Ngang tr· vào mãi cho ðªn chân ðèo Häi Vân, ðó là vùng thiên nhiên Bình Tr¸ Thiên, mµt sinh h® tñ nhiên có 5 ði¬m ð£c thù sau ðây khiªn ð°ng b¢ng này khác hÆn các ð°ng b¢ng khác cüa mi«n duyên häi Trung Vi®t:

    -Mßa nhi«u và tr­
    -Có gió Lào chi ph¯i quãng tháng 3 ðªn tháng 6 m²i nåm.
    -Nhö h©p.
    -D­ løt.
    -Nhi«u ðµng cát di ðµng.

Thñc v§y, phía b¡c ðèo Ngang, các ð°ng b¢ng tß½ng ð¯i rµng v¾i các dòng sông l¾n nhß sông Mã, Sông Chu · Thanh Hóa, sông Cä · Ngh® An. Phía B¡c ðèo Ngang, ít có c°n cát h½n và vû lßþng cûng th¤p h½n. Di®n tích toàn vùng Bình Tr¸ Thiên là 18340 km2 v¾i mµt dân s¯ là 2 tri®u ng߶i (1985). M§t ðµ dân s¯ là 123 ngßi /km2, nhßng vì ð°i cát, núi non chiªm ðªn 2/3 nên m§t ðµ trên di®n tích canh tác cao h½n nhi«u. иa hình cüa vùng thiên nhiên Bình Th¸ Thiên này lÕi có th¬ chia ra thành 2 ph¥n chính:

a/ Dãy núi Tr߶ng S½n:

Phía Tây giáp v¾i Ai Lao. Quá khöi ðèo Mø Gia (418 m) cüa tïnh Quäng Bình là kh·i ð¥u mµt dãy núi ðá vôi hi¬m tr· (Ke Bang-Khe Ngang) liên tøc v¾i cao nguyên ðá vôi vùng Se Bang Phai bên Lào. Vì là núi ðá vôi nên phong cänh vùng Ke Bang r¤t khô khan và hi¬m hóc; không có su¯i nß¾c vì ðá vôi r¤t d­ th¤m nß¾c. Trong dãy núi ðá vôi Ke Bang này có ðµng Phong Nha dài 2000 m, rµng t× 8 ðªn 35 m và nhi«u ch² cao ðªn 40m. иa hình ðá vôi là mµt loÕi ð¸a hình ð£c bi®t có nhæng dòng su¯i dß¾i lòng ð¤t cùng nhæng thÕch nhû ng±n ngang (relief karstique). T× phía Nam cüa r£ng núi ðá vôi Khe Ngang ðªn ðèo Lao Bäo là mµt vùng ð°i núi sa thÕch ho£c ðá granít có th¬ g£p · 2 mÑc, mµt cao ðµ 1000 m (nhß núi Ba R«n 1173 m), còn mñc kia · 300-400 m (nhß cao nguyên Khe Sanh và Lao Bäo 350 m). Khu vñc Khe Sanh Lao Bäo g°m mµt s¯ gò ð°i t× cây s¯ 56 ðªn cây s¯ 73, trên con ð߶ng s¯ 9 n¯i li«n Ðông Hà và Savannakhet. Nhi«u ð°i ð¤t ðö do sñ phong hóa cüa ðá bazan tÕo nên là n½i có nhi«u ð°n ði«n cà phê. Mµt trong nhæng ð°n ði«n cà phê n±i tiªng · Khe Sanh th¶i trß¾c 1975 là cüa ông Poilane, mµt nhà thñc v§t h÷c cùng trào v¾i các nhà thñc v§t h÷c Pháp ð¥u tiên · Ðông Dß½ng nhß Leconte. Các ð°i ð¤t ðö cûng có th¬ g£p · mµt cao ðµ th¤p h½n 100m nhß Cam Lµ (Cùa), Gio Linh và Vînh Linh,v¾i di®n tích quãng 20.000 ha. Phía Nam ðèo Lao Bäo, ð¸a hình lên cao tr· lÕi ðªn mÑc 1000m. Nhæng dãy núi ðá granit cÑng có cao ðµ t× 1300 ðªn 1800m và ðâm luôn ra bi¬n · ðèo Häi Vân, ngån cách 2 ð°ng b¢ng Th×a Thiên và Quäng Nam. Các nªp nhån cüa núi theo chi«u Tây B¡c-Ðông Nam nhß Ðµng Sa Mùi (1613m), еng Ngãi (1774m), BÕch Mã (1440m).

b/ аng b¢ng duyên häi:

L¸ch sØ hình thành ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên cûng tß½ng tñ nhß các ð°ng b¢ng duyên häi khác. T¤t cä ð«u do quá trình bi¬n tiªn vào mài mòn ð߶ng b¶ bi¬n xßa cû n¢m sát t§n chân núi, ngày nay còn có nhi«u th«m bi¬n n¢m · các cao ðµ khác nhau 40m, 25m, 20m, 5-2m. Các th«m bi¬n ðánh d¤u sñ tác ðµng cüa các th¶i kÏ bång hà (période glaciaire) và tan bång (période interglaciaire) cüa th¶i kÏ ð¸a ch¤t ð® tÑ kÖ. Càng ra g¥n bi¬n, các th«m biËn cÑ th¤p d¥n và tu±i cûng trë d¥n, chÑng tö ð¤t ðßþc nâng cao d¥n và b¶ bi¬n cÑ lùi ra xa. Các ð¥m phá ðßþc l¤p d¥n cûng nhß các ðäo cûng ðßþc n¯i d¥n vào b¶ tÕo thành các ð°i núi giæa ð°ng b¢ng. Gió th±i các tr¥m tích cát ven bi¬n ð¥n d¥n tÕo thành c°n cát, n½i nào gió mÕnh thì gió vun thành các ðµng cát. Vì v§y, ð°ng b¢ng này có th¬ phân chia ra theo mµt phçu di®n t× Tây sang Ðông:

  b.1. Phù sa c± sinh,
  b.2. Phù sa c§n ðÕi có nhi«u cänh quan khác nhau nhß ven bãi sông su¯i (các c°n,giãi ð¤t ven sông), chân ruµng cao, th¤p, trûng,)
  b.3. ð°ng b¢ng b¸ änh hß·ng cüa nß¾c m£n;
  b.4 .các giäi ð°i cát duyên häi.

Phân tích nåm ð£c tính ð¸a lý cüa sinh h® Bình Tr¸ Thiên:

1/ Mßa nhi«u và mßa muµn:

"Em ðÑng lên g÷i mßa vào hÕ"... Câu hát này ðúng cho ph¥n l¾n lãnh th± Vi®t Nam, nhßng không ðúng cho ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên vì mùa thu lÕi là mùa mßa l¾n nh¤t trong nåm. So v¾i ð°ng b¢ng Ngh® Tînh thì ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên mßa nhi«u h½n và tr­ h½n. Thanh Hóa mßa cu¯i tháng 7 d.l., vào ðªn Ngh® An, mßa tr­ h½n Thanh Hóa ch×ng 10 ngàÜ. Do ðó ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên mßa lü nhi«u nh¤t là t× tháng 9 ðªn tháng 11 d.l. cùng v¾i các tr§n bão th±i t× Thái Bình Dß½ng gây ra v×a mßa l¾n, v×a løt. Vû lßþng trung bình hàng nåm cüa ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên quá 2000 mm (аng H¾i: 2111mm, Quäng Tr¸: 2535 mm, Huª: 2890 mm), v¾i t¯i ða vào tháng 10 và t¯i thi¬u vào tháng 4. trong khi ðó Hà Nµi là 1678mm và Sài Gòn là 1979mm. So v¾i vû lßþng vùng Phan Rang chï có 653 mm thì khí h§u khác mµt tr¶i mµt vñc. Mµt ð£c ði¬m khác là chª ðµ mßa khác hÆn nªu ta so sánh hai phía Ðông và Tây cüa r£ng Tr߶ng S½n. Bên dãy phía Ðông cüa r£ng núi ( tÑc phía Vi®t Nam ) là mùa mßa thì cùng lúc ðó, · phía Tây cüa r£ng núi Tr߶ng S½n, (tÑc Ai Lao) ,ðó là mùa n¡ng.

2/ Gió Lào chi ph¯i:

Ðây là vùng có gió nóng vào mùa hÕ và kéo dài 4-5 tháng và có nhæng ðþt kéo dài liên tøc ðªn 20 ngàÜ Thñc v§y, gió mùa Tây Nam ðem theo nhæng tr§n mßa l¾n phía Tây giãy Tr߶ng S½n (tÑc là · Lào) và khi th±i xu¯ng các tri«n núi phía Ðông, tÑc ð°ng b¢ng duyên häi ðã tr· thành khô nóng. Dãy Tr߶ng S½n v×a có tác ðµng nhß mµt bÑc ch¡n nên v¾i gió mùa Tây Nam th±i gây ra nhi«u mßa · s߶n ðón gió còn bên phía Ðông cüa r£ng núi này là s߶n khu¤t gió thì không mßa và gió r¤t khô; ðó là do tác ðµng cüa hi®u Ñng ph½n (foehn) cûng y nhß · ti¬u bang British Columbia mßa nhi«u, nhßng khi vßþt qua r£ng núi Rocky Mountains, thì gió nóng th±i ðªn Alberta.

Huª ít có gió Lào h½n vùng Bình-Tr¸ vì núi bao kín, không có khoäng tr¯ng (nhß các ðèo) giæa Lào và Vi®t Nam. Nhi®t ðµ trung bình · Huª (vî tuyªn 16.36) là 25.1C còn · Sài Gòn (vî tuyªn 10.49) là 26.9C. Tháng lÕnh nh¤t trong nåm cûng có nhi®t ðµ trung bình trên 18 C, ¦m ðµ tß½ng ð¯i l¾n h½n 80% và mùa khô (vû lßþng nhö h½n b¯c h½i) ng¡n h½n 3 tháng. Trong khi ðó phía b¡c Ðèo Ngang thì tháng lÕnh nh¤t có nhi®t ðµ trung bình nhö h½n 18. C, còn phía nam ðèo Häi Vân mùa khô trên 3 tháng. Lên cao ðµ, và b¡t ð¥u t× 200m tr· lên thì nhi®t ðµ giäm d¥n v¾i cao ðµ, giäm 0.5 m²i 100 m. Do ðó t× 600 mét tr· lên ta có vùng khí h§u á nhi®t ð¾i mi«n nú¸ (vùng núi Bình Tr¸ Thiên).

3/ Nhö h©p:

So v¾i các ð°ng b¢ng Thanh Hóa có các dòng sông Mã, sông Cä chäy qua ho£c ngay cä so v¾i ð°ng b¢ng Quäng Nam thì các ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên r¤t nhö h©p. Không nhæng ð°ng b¢ng này ðã h©p mà lÕi còn có nhi«u ð¥m giæa bi¬n và ð°ng b¢ng phù sa. Sau ðây là bäng di®n tích ð¸a hình vài tïnh mi«n Trung. Di®n tích các ð°ng b¢ng duyên häi cüa vùng Bình Tr¸ Thiên so v¾i vài tïnh khác mi«n Trung:

- Thanh Hóa  286400 ha  - ð°ng b¢ng Sông Mã, sông Chu
- Ngh® An  175000 ha:  - ð°ng b¢ng Di­n Châu/QuÏnh Lßu
        - thung lûng sông Cä.
        - các trûng th¤p phía Nam các ð°i Yên Thành
        - ð°ng b¢ng Vinh
- Hà Tînh  166000 ha  - ð°ng b¢ng Hà Tînh
       - thung lûng Hß½ng Khê
       - thung lûng Ngàn Ph¯ và Ngàn Sâu
- Quäng Bình  63600 ha - Vùng Ba аn và Rõn
       - thung lûng sông Danh ð°ng b¢ng B¯ TrÕch, аng H¾i, L® Thüy
- Quäng Tr¸  51000 ha  - ð°ng b¢ng Quäng Tr¸
        - thung lûng Cam Lµ
        - phù sa c± sinh các huy®n Vînh Linh và Häi Lång
- Th×a Thiên  90000 ha  - ð°ng b¢ng k¬ cä các dãy duyên häi và th«m Phong Ði«n.

аng b¢ng L® Thüy khá rµng nhßng th¤p. CØa sông r¤t nhö nên nß¾c thüy tri«u thâm nh§p sâu vào ð¤t. Nß¾c khó thoát nên ð¤t than bùn có nhi«u. Vùng này v« mùa n¡ng có lßþng nß¾c ki®t (débit ðétiage) r¤t nhö nên änh hß·ng xâm nh§p nß¾c m£n r¤t l¾n. Dãy núi Tr߶ng S½n không xa b¶ bi¬n bao låm. аng b¢ng Quäng Tr¸ do hai sông chính là sông Cam Lµ và sông ThÕch Hãn b°i ð¡p. Ngoài các ð¤t phù sa, trong ð°ng b¢ng này còn có nhæng bình nguyên ð¤t ðö do sñ hüy hoÕi cüa ðá bazan (roches basaltiques) nhß · Cùa, Gio Linh và Vînh Linh v¾i mµt di®n tích g¥n 10000 ha và có cao ðµ trên dß¾i 100 mét .

аng b¢ng Th×a Thiên t× Phong Ði«n ðªn Phú Lµc khá phì nhiêu v¾i nhi«u nông sän ð£c bi®t (quít Hß½ng C¥n) b¸ chèn giæa vùng gò ð°i hay các bñc th«m phù sa c± sinh và dãy phá (ð¥m) và ð°i cát. Phá Tam Giang r¤t dài vì chi«u dài là 60 km và rµng t× 1 ðªn 6 km. Phá này phân ra làm 2 khu, khu Quäng Ði«n · phía Tây, khu Hß½ng Thüy phía Ðông. Chính phá này là n½i tø h÷p nß¾c ng÷t t× các sông Hß½ng, sông B°, sông MÛ Chánh và nß¾c t× ngoài bin vào, lên xu¯ng qua cØa Thu§n An. Ð¥m C¥u Hai, töa rµng dß¾i chân núi BÕch Mã (1444m) ng¡n và rµng thông thß½ng v¾i ð¥m (phá) Tam Giang và ð± ra bi¬n · cØa Tß Hi«n. Nhìn vào bän ð°, phá Tam Giang tß½ng tñ nhß mµt dòng sông, còn ð¥m C¥u Hai gi¯ng nhß mµt cái h° l¾n. Các ð¥m phá C¥u Hai, Tam Giang này, v¾i th¶i gian, s¨ ðßþc các b°i tích sông bi¬n l¤p d¥n và tr· thành ð°ng b¢ng. Nhßng các ð¥m phá này l¤p ch§m là vì các dòng sông ð± ra thßng ít tr¥m tích vì sông ng¡n, nhö. M£t khác, nhi«u ð°i cát song song v¾i b¶ bi¬n lÕi gi¾i hÕn di®n tích ð¤t canh tác.

4/ D­ løt: "Tri hành c½n løt m²i nåm"...

Các dòng sông chäy qua các ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên th߶ng ng¡n và có mµt lßu vñc h©p. Sông Danh, sông Nh§t L® · Quäng Bình, sông ThÕch Hãn · Quäng Tr¸, sông B°, sông Hß½ng · Th×a Thiên là nhæng ví dø ði¬n hình. Lû løt th߶ng ðªn b¤t thình lình và thay ð±i tùy nåm. Có lúc mßa bão gây ra mµt lßþng mßa r¤t l¾n, có th¬ vài tråm mm trong 24 gi¶. Änh hß·ng cüa dãy núi cûng gây änh hß·ng. Mµt ph¥n thì r£ng núi g¥n ð°ng b¢ng, m£t khác, núi có tri«n d¯c r¤t l¾n, nên v§n t¯c cüa dòng chäy cûng r¤t mÕnh. Do ðó, nß¾c sông lên r¤t nhanh. Mùa løt ði sát v¾i mùa mßa l¾n. — mi«n Châu Th± sông H°ng lû løt cao nh¤t vào tháng 8 d.l., vào ðªn Thanh Hóa, là tháng 9, Ngh® Tînh là tháng 10, ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên vào tháng 11. Câu tøc ngæ cüa dân gian cûng nói lên ði«u ¤y:

"Ông tha mà bà chÆng tha,
Ông cho cái løt 23 tháng m߶i"

Lßu vñc cüa các dòng sông mi«n ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên không l¾n, so v¾i các dòng sông khác: sông Mã, dài 410 km, có mµt lßu vñc rµng là 28.400 km2, sông Ba · Phú Yên dài 388 km, có lßu vñc 13.800 km2, ngay cä sông Thu B°n chäy qua ð°ng b¢ng Quäng Nam dài 205 km và lßu vñc rµng 10.496 km2. Lßu lßþng cüa các dòng sông mi«n ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên thay ð±i theo mùÕ Vào mùa n¡ng, lßu lßþng nß¾c ki®t r¤t nhö, nên có th¬ lµi bµ qua sông · nhi«u ch², nhi«u c°n bãi hi®n ra giæa dòng. Các dòng sông mi«n Bình Tr¸ Thiên chuyên ch· phù sa ít h½n các dòng sông l¾n khác. Ví dø sông H°ng cu°n cuµn chuyên ch· lßþng phù sa là 940 g/m3. và màu ðö ðúng nhß tên g÷i. Nhi«u dòng sông · mi«n Trung có nß¾c màu xanh dù là vào mùa løt, là vì dòng sông chäy qua nhæng r£ng núi ðá vôi. Các ion Ca có hóa tr¸ 2 làm kªt tüa các ch¤t bùn sét là các giao ch¤t có ði®n âm, cûng nhß mu¯n cho nß¾c ðøc tr· thành nß¾c trong, phäi bö phèn vào (phèn có ion Alumin hóa tr¸ 3), ðúng nhß câu Ki«u tä v« sñ luân lßu cüa nàng Ki«u:

"Tiªc thay nß¾c ðã lóng phèn,
Mà cho bùn lÕi v¦y lên m¤y l¥n"

Ðó là lý do tÕi sao sông Danh · Quäng Bình có nß¾c vçn màu xanh dù là mùa løt, vì thßþng ngu°n sông Danh là các r£ng núi ðá vôi. Sông An Cñu n¡ng ðøc mßa trong cûng thuµc hi®n tßþng v§t lý th± nhßÞng nhß trên.

5/ Nhi«u ð°i cát cao và di ðµng.

Con ð߶ng cái quan chÕy ven theo các ð°i cát l¡m khi r¤t dài, làm ta liên tß·ng câu tä cänh cüa Nguy­n Du: "M¸t mù d£m cát ð°i câÜ.." Các dòng sông vì lßu lßþng nhö và ðøng phäi các ðµng cát cao nên cÑ phäi né tránh ð¬ tìm ð߶ng ra bi¬n. Ví dø ði¬n hình là sông Nh§t L®, sông phäi chäy men d÷c theo chân ð°i cát mµt quãng dài trß¾c khi tìm ðßþc mµt l¯i thoát ra bi¬n. аi cát аng H¾i này cao trung bình t× 20 ðªn 30 mét, có ch² cao 50-60 mét. Chi«u rµng cüa giãy ð°i cát này t× 2 ðªn 3 km. TÕi ð°ng b¢ng Bình Tr¸ Thiên, có nhi«u ð°i cát di ðµng nhan nhãn d÷c b¶ bi¬n t× Ð°ng H¾i (Quäng Bình) cho ðªn Phong Ði«n, Quäng Ði«n (Th×a Thiên) ngang qua Ái TØ và Häi Lång (Quäng Tr¸). NÕn cát bay (hi®n tßþng sa mÕc hóa) ðã khiªn nhi«u ruµng v߶n b¸ cát che l¤p. Mùa mßa cát còn b¸ nß¾c mßa chuyên ch· làm l¤p thêm ruµng v߶n.

Tóm lÕi, h® sinh thái (écosystème) Bình Tr¸ Thiên r¤t ða dÕng vì: khí h§u biªn thiên t× ð°ng b¢ng lên mi«n núi mà ngay tÕi mi«n núi cûng biªn thiên vì cao ðµ thay ð±i t× 200 m ðªn 1700 mét và thay ð±i theo tri«n Ðông hay tri«n Tây ð¤t ðai cûng biªn thiên, t× ð¤t phù sa c§n ðÕi ðªn phù sa c± sinh, t× úng thüy ðªn d­ thoát nß¾c, ð¤t cát tr¡ng ðªn ð¤t ðö, ð¤t b¸ rØa trôi mi«n d¯c nhi«u ðªn tø th± chân ð°i.

иa sinh thäo, hà thäo vô cån. T× các nh§n ð¸nh trên ðây, ta th¤y thäo mµc thiên nhiên vùng núi Bình Tr¸ Thiên cûng r¤t ða dÕng: r×ng nguyên thüy nhi«u cây cao 40-50mét thuµc các h÷ Mimosaceae, Sapindaceae, Meliaceae, Burseraceae, dß¾i t¥ng cây trên có cây cao 8-12m m÷c räi rác thuµc các h÷ Ulmaceae, Myristicaceae, Annonaceae, Flacourtiaceae, dß¾i th¤p h½n là bøi cây r§m g°m cây 2-8 mét, m÷c lßa thßa và thuµc các h÷ Rubiaceae, Apocynaceae, Rutaceae, Melastomaceae, Araliaceae, chßa k¬ mµt s¯ tre r×ng và vài dß½ng sî cao nhß thân cây; th¤p h½n là t¥ng nhi«u ti¬u mµc cao dß¾i 2 mét thuµc các h÷ Zingiberaceae, Liliaceae, ðó là chßa k¬ nhi«u loÕi mây và lan m÷c giæÕ ·
Quäng Bình, có cây tr¥m hß½ng, còn g÷i là "cây gió" (Aquilaria agallocha) h÷ Tr¥m (Thymeliaceae) cao 15-25 mét, r¤t n±i tiªng cho sän ph¦m quý, dùng làm ch¤t th½m cùng thu¯c chæa b®nh (ph¯i chª d¥u cù là...). Vài loÕi cây c¥n ð¬ ý là cây lim (Erythrophloeum fordì) h÷ Vang (Caesalpiniaceae) và cây táu (Vatica fleuryana, Vatica satrotricha). Ngày xßa, cây lim r¤t nhi«u trong r×ng mi«n Trung cûng nhß mi«n B¡c, "B°m r¢ng b°m chÆng l¤y lim" ngày nay tr· thành mµt qu¯c c¤m. R×ng mßa (rainforest, forêt pluviale) nhß v§y có nhi«u t¥ng ðÕi mµc, trung mµc, ti¬u mµc, m÷c thành nhi«u t¥ng và có nhi«u h® th¯ng r­ ði xu¯ng nhi«u l¾p ð¤t khác nhau nên nß¾c mßa cûng có th¬ chuy¬n v§n xu¯ng và làm nß¾c ng¥m trong ð¤t ðßþc sung mãn h½n và loÕi r×ng này cûng làm b¾t c߶ng ðµ dòng chäy trên m£t.

"Nß¾c trôi ra bi¬n lÕi mßa v« ngu°n,
Nß¾c non hµi ngµ còn luôn
Bäo cho non ch¾ có bu°n làm chi"

Bài th½ cüa Tän Ðà cho th¤y sñ luân lßu cüa chu kÏ nß¾c. Ngoài ra, nhæng loài r×ng nhß v§y cûng chÑa nhi«u muông thú, chim, loài bò sát. Kh¯n thay, vì áp lñc dân s¯, con ng߶i ðã phá hüy cân b¢ng sinh thái: nào là phá r×ng làm r¦y, l¤y cüi, ðßa ðªn hi®n tßþng xói mòn, làm chª ðµ thüy vån b¸ ðäo lµn. Francis Bacon ðã t×ng viªt: "Ta chï có th¬ khu¤t phøc thiên nhiên b¢ng cách tùng phøc".

Sau ðây ta thØ tìm hi¬u nåm nhân t¯ chính gây nên sñ ðäo lµn môi sinh nhß tình trÕng hi®n nay cüa "Hoành S½n nh¤t ðái, vÕn ðÕi dung thân".

Thª nào là 6 chæ "O" trong v¤n ð« môi sinh?

1. Overpopulation (quá ðông dân):

H® sinh thái Bình Tr¸ Thiên ð¤t h©p, ng߶i ðông. M§t ðµ trên ð¤t tr°ng tr÷t ðßþc r¤t l¾n. Ng߶i dân xÑ này phäi di dân vào Saigon, Ðà LÕt, Nha Trang, Bình Tuy, Phß¾c Long. Nhßng ðªn mµt lúc, không th¬ di dân næa vì tài nguyên ð¤t là mµt h¢ng s¯ (có hÕn). Dân s¯ càng ngày càng ðông thì n¦y sinh ra mµt s¯ nhu c¥u cån bän: nhu c¥u v« ch¤t ð¯t, v« g² xây c¤t, r°i ðªn các v¤n ð« môi sinh · các ðô th¸ nhß tiªng ðµng, bøi b£m, ch¤t thäi, ô nhi­m ngu°n nß¾c u¯ng...

"Ph¯ ph߶ng ch§t h©p ng߶i ðông ðúc,
B°ng bª nhau lên nó · non"

Vì quÛ ð¤t canh tác có tính cách c¯ ð¸nh, nên di®n tích ð¤t dành cho ng߶i nông dân càng ngày càng nhö.

2. Overcutting (phá r×ng):

Các r×ng mi«n núi b¸ ð¯n cây toàn bµ, cä cây l¾n lçn cây con nên r×ng b¸ hüy di®t không còn có cây m© ð¬ tái sinh ðßþc. Vùng Cùa · Cam Lµ là n½i vua Hàm Nghi ra ðó trú ¦n, tøc g÷i là Tân S·, trß¾c kia là r×ng. R×ng có nhi«u loài chim thú hoang nhß công, trî, vÕc, vßþn, hß½u sao, hß½u xÕ, c÷p, beo, bò tót, bò r×ng, voi, tê giác nay không còn næÕ Trong sách Le Dragon ð' Annam, Cñu Hoàng Bäo ÐÕi có ð« c§p ðªn vùng chÑa nhi«u muông thú nàÜ Phá r×ng nhß v§y thì dçn ðªn xói mòn, dçn ðªn sñ giäm b¾t ða dÕng sinh v§t. R×ng ð¥u ngu°n b¸ phá thì gây nên nhi«u h§u quä mi«n hÕ lßu: nào là ð§p nß¾c b¸ v½i nß¾c d¥n, nào là kinh mß½ng b¸ sét, bùn l¡ng ð÷ng nên v§n t¯c dòng chäy b¸ ch§m lÕi, nào là nß¾c m£n xâm nh§p vào nµi ð¸a sâu h½n và s¾m h½n: sâu h½n vì sông ngòi không ðü nß¾c ð¬ ð¦y nß¾c m£n ði xa h½n và s¾m h½n vì nß¾c m£n tràn vào ngay t× b¡t ð¥u mùa n¡ng, khi mùa mßa m¾i ch¤m dÑt. Vì áp lñc dân s¯ nên nhi«u r×ng b¸ tàn phá, nhi«u loài thñc v§t b¸ m¤t hÆn. Khi mµt loài b¸ nhß v§y thì kho "gen" chÑa các mã s¯ di truy«n khác nhau cûng b¸ m¤t luôn; các nhà bác h÷c mu¯n lai gi¯ng m¾i, tÕo gi¯ng cao nång xu¤t h½n cûng không tìm lÕi ðßþc gi¯ng cû ð¬ cäi thi®n. Công tác cäi thi®n gi¯ng cây tr°ng ðòi höi mµt ngu°n v§t li®u di truy«n phong phú, ða dÕng và ðßþc bäo quän an toàn khöi sâu, b®nh và các nguy c½ gây thoái hóa khác. Các nhà di truy«n h÷c phäi luôn luôn tÕo ra nhæng gi¯ng m¾i cho nång xu¤t cao h½n, kháng sâu h½n, kháng b®nh h½n, có chu kÜ sinh trß·ng ng¡n h½n (le plus, le mieux, le plus vite) ð¬ phøc vø v« m£t lß½ng thñc, mµt m£t khác thì v¯n di truy«n hay v¯n "gen" càng ngày càng b¸ thu h©p d¥n.

Ðó là lý do tÕi sao phäi có sñ ða dÕng sinh h÷c. R×ng Vi®t Nam xßa kia r¤t s¥m u¤t và chiªm nhi«u di®n tích. Ngày nay, trên di®n tích 33 tri®u hecta, thì có ðªn trên 10 tri®u là ð°i tr÷c không cây c¯i. R×ng nhi®t ð¾i chÑa nhi«u sinh v§t, t× t¥ng trên ðªn t¥ng dß¾i lçn thäm thñc v§t.

Danh møc dßþc thäo ðã biªt lên ðªn 1300 loài. Có loài chÑa nhi«u alcalôít khác nhau. Các loài n¤m · thäm thñc v§t cûng có th¬ chÑa nhi«u n¤m kháng sinh. (xem s½ ð° v« änh hß·ng cüa r×ng trên môi sinh)

3. Overgrazing/Overstocking (ð°ng cö quá sÑc täi):

Bò và dê lang thang t× vùng này sang vùng khác kiªm cö nhßng khi quá täi sÑc chÑa cüa h® sinh thái thì làm ð¤t chai cÑng lÕi, r°i cö cûng không m÷c lên ðßþc, xoi mòn lÕi thêm mµt phen tàn phá. Ðó là chßa k¬ thä dê vì loài dê g§m cä ð÷t non cüa thñc v§t khiªn thñc v§t không có c½ m÷c và phát tri¬n ðßþc.

4. Overfishing (ðánh cá quá mÑc):

Nhi«u vùng, ngß dân dùng cä c¯t mìn ð¬ giªt cá chªt hàng loÕt, do ðó cá con chßa k¸p sinh sän ðã b¸ di®t, gây nên cÕn ki®t ngu°n lß½ng thñc cho các thª h® sau nàÜ Câu tøc ngæ ngàn ð¶i cüa t± tiên ta: "Nh¤t phá s½n lâm, nhì ðâm Hà Bá" nói lên sñ quan tr÷ng cüa môi sinh.

5. Overhunting (sån b¡n quá mÑc):

Sån l§u ð¬ kiªm th¸t r×ng, bçy thú l¤y sän ph¦m xu¤t cäng sang Trung Hoa qua các cØa kh¦u mi«n B¡c làm thú hoang càng ngày càng có nguy c½ b¸ di®t vong, thay vì sån b¡n thú r×ng ðúng mÑc và ðúng mùa.

6. Overpumping (b½m nß¾c quá mÑc):

Nªu ta b½m nß¾c ng¥m quá sÑc luân lßu cüa dòng chäy, quá khä nång tiªp tª cüa nß¾c mßa thì nß¾c m£n s¨ tràn sâu h½n vào nµi ð¸a: ngày nay, r¤t nhi«u dòng sông mi«n này b¸ nß¾c m£n lên sâu h½n, khiªn nhi«u di®n tích lúa b¸ nhi­m m£n th¤t thu; tóm lÕi cái gì quá täi v¾i thiên nhiên thì thiên nhiên s¨ phän Ñng lÕi. VÕn v§t nh¤t th¬ là v§y!

Thª nào là 6 chæ "C" trong v¤n ð« quän lý môi sinh?

1. Population control (Birth Control):

TÑc ki¬m soát sinh ðë: Sñ ki¬m soát sinh ðë giúp ði«u hòa dân s¯ ðªn mµt mÑc ki¬m soát ðßþc; · thôn quê Vi®t Nam ngày nay, dân chúng vçn không ý thÑc ho£c không có phß½ng ti®n ð¬ ði«u hòa sinh sän; dân s¯ càng tång thì áp lñc trên môi sinh càng n£ng.

2. Cutting control (tÑc tránh nÕn phá r×ng):

Phäi ki¬m soát nÕn phá r×ng b×a bãi: Chï có th¬ ð¯n các cây già và ðã ðÕt t¾i mµt kích thß¾c thß½ng mãi. Phäi ki¬m soát nÕn lØa r×ng

3. Grazing control:

Thay vì trâu, bò, dê cÑ thä lang thang dçm chân quá täi (overstocking) lên ð°ng cö, c¥n phäi có kª hoÕch di chuy¬n theo mµt chu kÜ nh¤t ð¸nh ð¬ các ð°ng cö có th¬ tái tÕo trß¾c khi ð¬ súc v§t tr· lÕi. Không th¬ ð¬ súc v§t vào các khu m¾i tr°ng lÕi r×ng,vì trâu bò s¨ ån luôn cây con m¾i tr°ng.

4. Fishing control (kim soát nÕn tiêu di®t häi sän):

Không ðßþc dùng lßu ðÕn, mìn cho n± chªt cä cá m© lçn cá con. M¡t lß¾i cûng không ðßþc nhö quá vì nhß v§y, cá con cûng b¸ b¡t.

5. Hunting control (ki¬m soát sån b¡n):

Phäi có gi¤y phép sån b¡n và gi¾i hÕn khu vñc sån b¡n cûng nhß không ðßþc sån b¡n các loài thú hiªm và tránh sån b¡n vào các mùa chúng sinh ðë.

6. Pumping control (ki¬m soát b½m nß¾c quá täi):

Không b½m nß¾c nhi«u khiªn làm søt m£t nß¾c ng¥m quá mÑc ð¬ nß¾c m£n vào nµi ð¸a sâu h½n ho£c là tÕo dñng thêm nhi«u h° nhân tÕo trên ð°i núi Tr߶ng S½n ð¬ træ nß¾c ng÷t vào mùa mßa và xä nß¾c ðó d¥n d¥n vào mùa n¡ng ð¬ tß¾i nhæng loÕi hoa màu không c¥n nhi«u nß¾c nhß ð§u phøng, ð§u nành ð¬ tiªt ki®m nß¾c, h¥u tránh các änh hß·ng tiêu cñc cüa sñ lÕm thác nß¾c ng¥m...

QuÛ "gen"

Nhi«u gi¯ng cây, nhi«u gi¯ng hoa màu, nhßng lÕi chÑa ðñng mµt quÛ "gen" r¤t phong phú. Nh¶ quÛ "gen" ðó mà có th¬ thay ð±i hay cäi thi®n các gi¯ng hi®n có ð¬ thích nghi v¾i môi tr߶ng m¾i, kháng sâu h½n, giúp cäi thi®n môi tr߶ng. Sñ ða dÕng sinh h÷c là ði«u ki®n c¥n thiªt ð¬ có mµt quÛ "gen" phong phú. Nhi«u gi¯ng lúa kháng lÕnh, kháng hÕn, kháng m£n có räi rác · m÷i n½i. TÕi vài n½i còn có các gi¯ng lúa ð£c sän nhß · Th×a Thiên có gÕo Gie An Cñu, v×a d¨o, v×a th½m nhß câu ca dao:
"Tôm r¢n lµt vö bö ðuôi,
GÕo Gie An Cñu mà nuôi m© già"

TÕi các chân ruµng úng nß¾c, môi tr߶ng thiªu lân, th×a s¡t, ðµc nhôm (aluminium toxicity), có nhi«u gi¯ng c± truy«n ch¸u ðñng ðßþc các yªu t¯ trên. Nhi«u gi¯ng lúa c± truy«n có nhi«u ngu°n "gen" phong phú kháng b®nh ðÕo ôn (Pyricularia Oryzae), b®nh bÕc lá (Xanthomonas oryzae), b®nh khô v¢n (Rhizoctonia solani), r¥y nâu (Nilaparvata lugens).

TÕi vùng Bình Tr¸ Thiên, nhæng loài cây có cü cûng r¤t ða dÕng; sau ðây là mµt s¯ cây quan tr÷ng:

Tên Vi®t   Tên khoa h÷c   Tên Anh ngæ

Khoai mì    Manihot esculenta    Cassava
Khoai nß¾c   Colocasia antiquarum    Aroid
Khoai s÷   Colocasia esculenta    Taro
Khoai mùng    Xanthosoma sagittipolium    Tannia
Khoai ri«ng    Maranta edulis    Canna (cü dong)
Khoai lang    Ipomea batatas    Sweet potato
Dong tr¡ng    Maranta arundinacea    Arrowroot(hoàng tinh)
S¡n dây    Pueraria thomsoni
Khoai m·    Dioscorea alata    Greater yam
Khoai t×    Dioscorea esculenta    Potato yam
Cü ð§u    Pachyrhizus erosus    Bean r½t crop
Khoai mài    Dioscorea persimilis    Yam
Khoai nßa    Amorphophalus campanulatus    Elephant yam

Vì vùng này có nhi«u loÕi cü nhß trên nên trong công tác cäi thi®n, ch¡c ngu°n "gen" cûng khá phong phú. Nhi«u Trung tâm Khäo cÑu trên thª gi¾i ðã phäi sßu t§p r¤t nhi«u hÕt gi¯ng cüa m÷i gi¯ng lúa, m÷i gi¯ng ð§u, khoai tây, b¡p... và t°n træ trong các kho lÕnh ð¬ cho khöi m¤t tÖ l® n¦y m¥m trong hàng chøc nåm. Thñc v§y, hi®n nay trên thª gi¾i có quäng trên 10 Trung tâm Qu¯c tª, räi rác trên toàn thª gi¾i, chuyên có mµt bµ ph§n lo sßu t§p và bäo t°n quÛ "gen" các loภNào là CIMMYT · Mexico, ð£c trách lúa mì và b¡p, y nhß tên g÷i Centro Internacional Mejoramiento Maiz y Trigo, nào là CIAT · Colombia lo sßu t§p các loÕi ð§u, nào là ICRISAT (International Crop Research Institute for the Semi Arid Tropics) · „n е sßu t§p ð§u phøng và ð§u tri«u tÑc Cajanus indicus, nào là IRRI · Phi lu§t tân chuyên v« lúa, t× lúa ruµng ðªn lúa r¦y, t× lúa të ðªn lúa nªp, lúa n±i ðªn lúa ch¸u phèn, kháng m£n, nào là CIP · Pérou lo v« khoai tâÜ

T× 1968, Vi®n IRRI ðã du nh§p và t°n træ trong kho lÕnh g¥n 70.000 gi¯ng lúa (trong ðó 63000 · Á Châu). Mu¯n cho an toàn h½n, cÑ m²i gi¯ng lúa, h÷ gØi mµt nØa · MÛ, hi®n t°n træ trong kho lÕnh · Colorado (?S. National Seed Storage Laboratory · Fort Collins). · Rome, t± chÑc FAO còn có mµt œy Ban ð£c trách v« các ngu°n "gen" di truy«n này; ðó là IBGR (International Board for Genetic Resources).

N«n täng cüa cuµc cách mÕng xanh hi®n nay là nh vào quÛ "gen" trên. Các nhà bác h÷c ðã sØ døng quÛ "gen" ð¬ tÕo gi¯ng m¾i kháng hÕn h½n, cao nång h½n, kháng sâu b®nh h½n. Cån bän di truy«n trong sñ cäi thi®n thñc v§t là n¢m trong các "gen" mà mµt khi các "gen" b¸ m¤t ði (do phá r×ng, do ðô th¸ hóa) thì các nhà di truy«n h÷c không tìm ðâu ra các "gen" ð¬ còn tiªp tøc lai gi¯ng. Các r×ng núi Bình Tr¸ Thiên vì có nhi«u ða dÕng sinh h÷c do sñ giao tiªp cüa thñc v§t cä mi«n B¡c (khu vñc thñc v§t Nam Hoa và Hi mã lÕp s½n) lçn mi«n Nam (khu vñc thñc v§t Nam Á và Miªn Ði®n) nên chÑa ðñng mµt quÛ "gen" r¤t phong phú và ða dÕng. Vì tß½ng lai cüa không biªt bao nhiêu thª h® sau lßng nên ta không th¬ khai thác b×a bãi các ngu°n tài nguyên hi®n tÕi. Cuµc ði r¤t ng¡n, so v¾i sñ miên vi­n cüa nhân loÕi.

"Vèo trông lá røng ngoài sân,
Công danh phù thª có ng¥n ¤y thôi"

Thi sî Tän Ðà ðã ng§m ngùi nhß trên.

Phát tri¬n lâu b«n (sustainable development) chính là sñ phát tri¬n sao cho nh×ng thª h® mai sau cûng còn th×a hß·ng ðßþc tài nguyên cüa tÕo hóÕ Vài ví dø cø th¬ v« sñ c¥n thiªt có sñ ða dÕng sinh h÷c. Rßþu nho t× cây nho Vitis viniferÕ · Pháp, cây nho mµt th¶i tß·ng ðã b¸ tiêu di®t vì b®nh Phylloxera, nhßng nh¶ tháp v¾i các gi¯ng nho MÛ (có nhi«u loÕi Vitis nhß Vitis riparia m÷c hoang d÷c theo các dòng su¯i · nam Texas, nam Carolina; có Vitis rupestris m÷c · vùng Louisiana; có Vitis labrusca) ho£c lai gi¯ng v¾i các gi¯ng nho này nên ðã tÕo ra nhæng gi¯ng nho kháng b®nh h½n. Có mµt s¯ gi¯ng lúa b¸ r¥y nâu phá hÕi mà nhi«u loÕi r¥y nâu kháng lÕi ðßþc các thu¯c sát trùng. Thª nhßng g¥n dãy núi Himalaya có nhæng gi¯ng lúa kháng r¥y nâu tñ nhiên nên có th¬ sØ døng các "gen" di truy«n này ð¬ lai gi¯ng tÕo nên các gi¯ng m¾i kháng sâø Thñc v§y, sñ lai gi¯ng hoa màu là ð¬ tìm các dòng thu¥n túy có cùng nhæng ð£c tính gi¯ng nhaø Nhßng khi loÕi bö sñ ða dÕng trong mã s¯ di truy«n (code génétique) thì ng߶i ta cûng ð°ng th¶i tÕo ra nhæng cây ít ch¸u ðñng các ði«u ki®n kh¡t khe cüa môi tr߶ng. Gi¯ng cäi thi®n ðòi höi phäi chåm sóc nhi«u h½n, phân bón nhi«u h½n. X¸t thu¯c sát trùng s¨ ðßa ðªn nhæng loÕi sâu kháng thu¯c nhi«u h½n, ðòi höi các gi¯ng m¾i kháng sâu h½n; do ðó phäi tiªp tøc cäi thi®n gi¯ng ð¬ ðßa các "gen" t¯t vào câÜ Mu¯n ðßa các "gen" t¯t vào cây, các nhà di truy«n h÷c sØ døng nhi«u phß½ng pháp khác nhau nhß tháp cây, ngçu biªn, công ngh® sinh h÷c ( c¤y mô).

Ng߶i ta th߶ng ð« c§p ðªn v¤n ð« môi sinh. T± chÑc Green Peace là mµt ví dø ði¬n hình ð¬ gây ch¤n ðµng nhân loÕi trong m÷i chi«u kích cüa môi sinh ngày nay, t× nh×ng vø n¢m lì trên các bìa r×ng ð¬ ch¯ng sñ ð¯n r×ng b×a bãi ðªn các vø ch¯ng sån cá voi, häi c¦u, ho£c ch¯ng các hãng d¥u phá bö (thay vì tháo g·) các dàn khoan · B¡c Häi gây ô nhi­m môi sinh cho loài ng߶i vì con ng߶i r¯t cøc n¢m · giai ðoÕn cu¯i cùng cüa giây chuy«n thñc ph¦m.

ÐÕo lý môi sinh chính là tìm kiªm mµt sñ phát tri¬n hài hòa giæa Thiên, иa, Nhân · ðây con ng߶i phäi tìm mµt sñ quân bình sinh thái, khai thác ðúng mÑc và dành ph¥n v¯n tài nguyên cho thª h® mai sau, thay vì khai thác thâm vào v¯n liªng tÕo hóa nhß · Vi®t Nam hi®n naÜ Phäi chång ðó cûng là triªt h÷c Deep Ecology cüa nhà triªt h÷c ng߶i Na Uy Naes?.

LTS: Tác giä, KÛ sß Nông h÷c (Toulouse), CØ nhân Khoa h÷c (Toulouse) Tiªn sî Th± NhßÞng h÷c. Giám ð¯c Vi®n Khäo cÑu Nông nghi®p; Trß·ng Kh¯i KÛ thu§t Bµ Canh nông; Giáo sß ðÕi h÷c Nông Lâm và ðÕi h÷c Vån khoa. Sau 1975, chuyên viên nông nghi®p cüa Canada · nhi«u xÑ Á châu (Népal), Phi châu (Rwanda, Guinée-Bissau, Guinée-Conakry, Niger, Mali) và mi«n Caraibes (Haiiti).