“ვეფხის-ტყაოსნის” შესახებ

(ორიოდე სიტყვა პასუხად ბ-ნ ა.ხახანაშვილს)

 ცხადია ყველასათვის თუ რა მნიშვნელობა აქვს მეთოდს სამეცნიერო მოვლენათა გასაგებ-შესაგნებლად. მეთოდი სასწორია, საზომი რომლითაც უნდა აიწონოს და გაიზომოს ასაწონი და გასაზომი. ხშირად შეიძლება, რომ ეს საზომი ყალბი იყოს და მაშინ სანდობი არ არის ამგვარის სასწორ-საზომით აღებ-მიმცემი კაცი. ყალბს მეთოდზედაც  სწორედ ესევე უნდა ვსთქვათ. რამდენს უშლიდა ძველს მეცნიერებსა და მწიგნობრებს ამ ნამდვილ მეცნიერულ მეთოდის უქონლობა... რა სანდობია თუნდ გულუბრყვილო მემატიანე, რომელიც ერთთავად ზეცა-ღმერთს აბრალებდა ქვეყნის თავზე მოვლენილს უბედურებას: სიმშილობა, სნეულება, ან მტრისაგან ქვეყნის აოხრება ცოდვათა ჩვენთა მოგვივლინესო, იტყოდა, დასწერდა და, სრულიად დაკმაყოფილებული იმით, რომ მიზეზი აღმოაჩინა, დაასვენებდა ბატის კალამს, თითონაც გული დაუსვენდებოდა. ეჭვიც აღარა ჰქონდა წმინდა მამას, აღარ ჰფიქრობდა იმას, თუ შეიძლებოდა სხვა მიზეზები იყოს აქვე, ახლო, ჩვენს ცოდვილს დედამიწაზე და ტყუილ-უბრალოდ ღმერთს ცილსა ვწამებდეო.
   ბ-ნს ა.ხახანაშვილს სწორედ ეს ყალბი სასწორი აუღია ხელში “ვეფხის-ტყაოსნის” ისტორიის გასარჩევლად. წინასწარ შედგენილის აზრით დაუწყია საბუთების კვლევა-ჩხრეკა, თუმცა კი თითონაც კარგად იცის, რომ ჯერ საბუთების შეგნებაა საჭირო და მერე აზრი თავისთავად დადგინდება, მხოლოდ მაშინ შეიძლება დასკვნის გამოყვანა. მაშასადამე ჯერ საბუთებო და მერე დასკვნავ. მარტო ბ-ნი ა.ხახანაშვილი არ უცქერის “ვეფხის-ტყაოსანს”, ცოტა არ იყოს ეჭვიანის თვალით (იხ. “ივერია”, 25, 1890 წ.). სხვანიც მოიპოვებიან ჩვენში ამ აზრისანი. მიზეზი ამგვარის შეხედულებისა ორნაირია: პირველი ისა, რომ “ვეფხის-ტყაოსანი” დიდებული ქმნილებაა, ეჭვში შეჰვყავართ: მარტო ერთის კაცის ტვინისა და გულის ნაყოფი როგორ უნდა იყოსო; მეორე ის, რომ ეს ეჭვიანი ხალხი კარგად არ ჩაჰკვირვებია თვით თხზულებას და არ შესწევთ ძალ-ღონე ინდივიდუალური შემოქმედობა გაარჩიონ ხალხურიდგან. შოთას თითქოს სცოდნია, რომ ასეთ აზრების არევ-დარევა მოხდებოდა მის თხზულების შესახებ და თითონვე, პოემის წინასიტყვაობაშივე, გვაფრთხილებს, დაბეჯითებით ამბობს, რომ “ვეფხის-ტყაოსანში” ხალხიდამ –ქართველებიდამ არც ლექსი და არც ამბავი არ არის აღებული, გვგზავნის სპარსეთში და იქაც ხომ ვერაფერს მსგავს ამბავს ვერა ვპოულობთ. რუსთაველი ამბობს:

ესე ამბავი სპარსული
   ქართულად ნათარგმანები,
   ვით მარგალიტი ობოლი,
   ხელის-ხელ საგოგმანები,
   ვპოვე და ლექსად გარდავთქვი,
   საქმე ვქმენ საჭოჭმანები,
   ჩემგან ხელქმნელმან დამმართოს,
   ლაღმან და ლამაზმა ნები.

საკმაოდ გამორკვეულია და ვიცით, ვინც იყო იმის ხელმქმნელნი, ისიც კარგად ვიცით, თუ რად დაუძახა სპარსული ტარიელის ამბავს, ხოლო ამ ამოცანას უნდა გამოცნობა: თუ მართლა ეს იყო ამბავი და ერმაც იცოდა, ლექსებიც კი იყო და თვითონაც მიითვისა, - მაშ ვისღა ატყუებდა, ვის აჯერებდა, რომ სპარსული და არაქართულიაო? ესე ცხადად მოტყუება ქვეყნისა და, ამასთანავე თავის გამტყუნება თავის პირით მოსალოდნელია განა იმისაგან, ვისი სახელიც ეგრე ძვირად გვიღირს ქართველებს?! ნუთუ არ ეტყოდნენ მისი თანამედროვე მოშაირენი და მწიგნობარნი, და ასეთი კითხვა არ არის საშინელი ყველასათვის, განაღამც რუსთაველისათვის: რად ეძახი, შოთავ, ტარიელის ამბავს სპარსულს, როცა ეს ამბავი ქართულია ყველამ იცის ჩვენგანმა, ან გალექსვა რა საჭირო იყო, როცა ხალხს, ერს გალექსილი აქვს, “მოჭრით” ნათქვამიო?!. შოთას კი ტარიელის ამბავი იმდენად ახლად მიაჩნია, რომ ეშინიან კიდეც, იქნება არავინ წაიკითხოსო, და თითონვე აქებს, რა არის ამით მივაქცევინო საზოგადოებას ყურადღებაო:

 ვით მარაგლიტი ობოლი,
    ხელი-ხელ საგოგმანები.

 დიაღ, რომ რუსთაველი არ გვიხატავდეს თანამედროვე ეპოქას, ოქროს საუკუნეს, რომელიც იალბუზივით ქედმოღერებული დგას მთელს საქართველოს ისტორიაში, არ აძლევდეს პასუხს უმთავრესს იმ საუკუნის კითხვაზე, მაშინაც კი ვერ ვიტყოდით, თუ ტარიელის ამბავი უცხოეთიდამ არის შემოტანილი, იმდენად ქართულია “ვეფხის-ტყაოსანი”, იმდენად ამოღებულია ქართველის გულიდამ, იმდენად გამომხატველია მთელის ერის არსებისა. ამიტომ შეიყვარა ქართველობამ ეს პოემა და შეისისხლხორცა. ვითომ რატომ არ უნდა ვიფიქროთ, რომ შინაარსი, ფორმა, მომენტები პოემაში ლიტერატურულია და არა ხალხური?! განა, ხალხურს ამბავს, ლექსს რომ ვეძახით ამ სახელს, მართლა მთელმა ხალხმა მიიღო მონაწილეობა ამის შედგენაში, ხომ აქაც ერთი, ცალკე აღებული ერიდამ პირი იტყვის ჯერ და მერე ხალხი გაიმეორებს, მოუმატებს, ან დააკლებს... ნუთუ რუსთაველი ერს არ ეკუთვნის და ერის ღვიძლი შვილი არ არის... ნუთუ თამარის დიდებული ეპოქა, თავის გამოჩენილ ისტორიულის პირებით, მჩქეფარე, გამარჯვებული ცხოვრება, არ აღაფრთოვანებდა შოთას, არ ააჟღერებდა მის ჩანგს, არ აძლევდა მასალას ტიპების შექმნისას, შინაარსს “ვეფხის-ტყაოსნისათვის”? ნუთუ ისტორიულს ეპოქას ნაკლების მნიშვნელობა  აქვს პოეტის შემოქმედებისათვის, ვიდრე საერო თქმულებას? ვგონებ რომ ერის თქმულებაზეც თვით ეპოქა მოქმედობს  და მიტომ ხდება, რომ ერის შესანიშნავის საუკუნის შესანიშნავ მოვლენას ამბად, ზღაპრად, ან ლექსად გამოიტყვის ხოლმე. შოთას “ვეფხის-ტყაოსანში” ვხედავთ იმ საჭირბოროტო კითხვას, გარდა ნათელ საქმეებისა მაშინდელ მხედრობისას, რომელსაც ისტორიაც მოგვითხრობს: მოეწვიათ, თუ არა ქართველებს უცხო ტომის კაცი თამარის მეუღლედ. შოთას გული, როგორც მოწინავე კაცისა ამ საკითხავით უნდა ყოფილიყო გამსჭვალული. მოწვევა უცხოელისა თამარის მეუღლედ ორნაირად შეურაცხმყოფელი იყო შოთასი: ერთი, რომ ერისა, თავის ქვეყნისათვის სასარგებლოდ არ მიიჩნევდა ამას მისი საღი გონება და მაშასადამე იტანჯებოდა მისი ეროვნული გრძნობა; მეორე, ამ მოწვევით პატრონი უჩნდებოდა მის ხელმქმნელს, მაშასადამე იტანჯებოდა მისი პირადი გრძნობა სიყვარულისა. “ვეფხის-ტყაოსნის” ლიტერატურულს ჩამომავლობას ისიც ამტკიცებს, რომ სხვადასხვა ტაეპს სხვადასხვა რითმა (დაბოლოება) აქვს და საერო “ვეფხის-ტყაოსანშიც” ამასვე ვხედავთ. ნამდვილს ეროვნულს  ლექსებს ამ თვისებას ვერ ვამჩნევთ: რომელი დაბოლოებაცა აქვს ლექსის პირველ სტრიქონს, იგივე დაბოლოება რჩება ყველა სტრიქონს.
   ჩვენს ხალხს არ უყვარს, საზოგადოდ რომ ვსთქვათ, ლექსად ზღაპრები და ვერც იპოვნით ქართულს ეროვნულს ზღაპარს გალექსილს. რაც გალექსილებია, ისინიც უცხო ნათესავისანი არიან (ბეჟანიანი, ეთერიანი და სხვ.). იქნება ამ ზემოთ ნათქვამზე ვინმემ სთქვას, ეს გარეგნობაა და მნიშვნელობა არ აქვსო, მაგრამ ჩემის აზრით ამ მოვლენას დიდი მნიშვნელობა აქვს “ვეფხის-ტყაოსნის” რაობის გასაგებად. თუმცა ბ-ნი ა.ხახანაშვილი, როგორც საერო, ისე სალიტერატურო “ვეფხის-ტყაოსანში” მარტო აზრის ერთიანობაში ჰხედავს მსგავსებას, მაგრამ მე ვეცდები მისგანვე ნიმუშად მოყვანილის ლექსებისა და საერო და სალიტერატურო  ვარიანტებიდამ დავუმტკიცო, რომ ფორმალურადაც დიდი მსგავსებაა. ბოლო, თუ ეს ორი მსგავსება დამტკიცდა, ბ-ნ ხახანაშვილმა უნდა უკანვე წაიღოს თავის მოსაზრება: “ნაწყვეტი ლექსები ხალხისა გარდაქმნილა ლიტერატურულ პოემად. პოეტს შეუტანია კაცის ამამაღლებელი და განმასპეტაკებელი გრძნობა სიყვარულისა, თავითგან ბოლომდე გაუტარებია ეს აზრი (?) და ამით შეუერთებია დაწყვეტილი საერო ლექსები. შოთას დაუმშვენებია ხალხური პოემაც ფილოსოფიურის მოსაზრებით, მეტყველის ენით, პოეტურის აღმაფრენით”. როგორ? ნაწყვეტი ლექსები იყო და მერე ამ ლექსებს აზრი არაფერი ჰქონდა? ამის თქმა, საშინელება რომ არ იყოს, სასაცილო იქნებოდა. რჩება საწყალს შოთას მარტო ბურთი და მოედანი გმირების ტანისამოსის, პირისახის, აბჯარ-აბგრისა, და ამის გამოხატვას ხომ აზრი არ ჰქვიან. აქ რაღა შუაშია, ჩემო კარგო, აღმაფრენა პოეტური?! გამოვიდა, რომ რუსთაველს მარტო ერთმანეთზე მიუკოწიწებია ეს ლექსები, მოუქუჩებია ერთად, როგორც ეხლა აგროვებენ ბევრნი სახალხო ლექსება. ამის მომქმედი შოთა მაინც თამამად, თავმომწონედ გამოდის, უძრახავს მოშაირეობას, მწერლობას, თითქმის ყველა თანამედროვე მოშაირეს, გარდა სარგის მთოგველისა, და ამბობს:

მოშაირე არ ჰქვიან,
   თუ სადმე სთქვას ერთი-ორი;
   თავი ყოლა ნუ ჰგონია
   მელექსეთა კარგთა სწორი.
   განაღა სთქვას ერთი, ორი,
   უმსგავსო და შორი-შორი;
   მაგრამ იტყვის, ჩემი სჯობსო,
   უცილობლობს ვითა ჯორი.

   “ვეფხის-ტყაოსნის” სიკეთით აიხსნება ის მოვლენა, რომ ხალხს აზრი და ფორმაც დედნისა ამდენად შეუნახავს შვიდასის წლის განმავლობაში. რაკი აზრი დარჩა, ხალხს რაც დედანიდამ გაგონილი ჰქონდა, თუ იქიდამ დაავიწყდებოდა ლექსი, თითონაც მოახერხებდა ფორმის მიცემას, დედანის ავტორის პაფოსის მინიჭებით... შევადაროთ საერო “ვეფხის-ტყაოსნისა” და ლიტერატურულის გამოთქმა, თუ მართლა ერთმანეთს არა ჰგავს.

 სალიტერატურო:
   “ნახეს უცხო მოყმე ვინმე,
   ჯდა მტირალი წყლისა პირსა” და სხვ.

საერო:

“ერთი კაცი ზღვისა პირსა
   ნამტირალი გვანდა გმირსა”,

მეტიღა მსგავსება შეიძლება წყობით, რითმით, თუ შინაარსით? ბ-ნს ხახანაშვილს მოჰყავს სხვა ალაგი პოემიდან და ამბობს: “აზრი, მოკლედ გამოთქმული ხალხის პოემაში, ხელოვნურ ნაწარმოებში შევსებულია და განდიდებულ-გაზვიადებული”, ხოლო საერო “ვეფხის-ტყაოსანი” მოჭრით გვაცნობებსო. შევადაროთ ეს შოთას “განდიდება-გაზვიადება” და “მოჭრით ცნობება” ხალხისა ერთმანეთს. აი მაგალითი:

სალიტერატურო:

ხვარაზმშას სისხლი უბრალო
   სახლად რო დამადებინე,
   თუ ჩემი ქალი გინდოდა,
   რად არა შემაგებინე.
   მე ბერსა შენსა გამზრდელსა
   სიცოცხლე მაარმებინე,
   დღედ სიკვდილამდე შენიცა
   თავი არ მაახლებინე. 

საერო:

ტარიელ დაგსვი  ვეზირად,
   სიტყვა შენ გაგაბჭობინე;
   გიყვარდა ნესტან-დარეჯან,
   რატომ არ შემატყობინე?

რა არის აქ ერთში გაზვიადებული და  მეორეში “მოჭრით” ნათქვამი? რუსთაველი მეტს ამბობს, მინამ ერი, და რასაკვირველია, გაზვიადებულად მოეჩვენება  ზოგს. ნესტან-დარეჯანის მამა ფარსადანი, სალიტერატურო ვარიანტის მიხედვით, მარტო იმას როდი სჩივის, თუ ტარიელმა რატომ არ გამოუცხადა მეფეს, რომ მისი ქალი ნესტან-დარეჯანი უყვარდა, როგორც ხალხური ვარიანტი მოგვითხრობს, მეფე კიდევ იმას სჩივის, ხვარაზმშას “უბრალო სისხლი” რად დამადე კისერზე, სხვის ცოდვაში რად ჩამაყენეო. რა სიმართლე იქნება, ამის შემდეგ, ვაბრალოთ ერთს “გაზვიადება”, და მეორეს “მოჭრით” თქმა?! განა ის უფრო მართალი არ იქნება ვსთქვათ, რომ ხალხის მეხსიერებაში ფეხი ვერ მოიკიდა ამ “უბრალო სისხლის სახლად დადებამ” და დაავიწყდა ერს?! ამ ზემო მოყვანილს ლექსებში სხვა რა გარჩევაა ფორმაში: რითმა ერთი აქვს და პათოსი, ერთისა და იმავე სიტყვებით არის გამოთქმული აზრი. შევადაროთ სხვა ლექსებიც:

სალიტერატურო

უბრძანა: ხელთა აიღეთ
   აბჯარი თქვენ საომარე,
   მოდით და აქა მომგვარეთ,
   ვინ არის იქა მჯდომარე!”

საერო:

ადექით, აიყარენით
   ძმანო ედემ და ომარე,
   ის კაცი აქ მომიყვანეთ,
   ვინ არი ველთა მდგომარე.

ეს ნუთუ მსგავსება რა ჰგონია ბ-ნს ხახანაშვილს? საეროში მარტო უცხო სახელებს ვხედავთ, “ედემ და ომარე”, რომელიც უფრო იმას ამტკიცებს, რომ ხალხს დავიწყებია დედანის: “აბჯარი თქვენ საომარე” და ნაცვლად ამისა ჩაუჩხირავს “ედემ და ომარე” სტრიქონის შესავსებლად, და კიდევ იმას, რომ ლიტერატურული “ვეფხის-ტყაოსანი”  წინათ ყოფილა გავრცელებული ხალხში, ხალხს შეჰყვარებია პოემა და რაც დაჰვიწყებია პოემიდამ, ის თითონ უკეთებია და უმატებია. რომ ხალხს ეს ზნე სჭირს, ეს უბრალო მაგალითებითაც მტკიცდება. ავიღოთ თუნდ, მაგალითად, ხევსური ხევისბერის “დიდება” (ლოცვა), რომელიც არის შედგენილი როგორც ხევისბერებისა და ხალხისაგან, ჩამატებით ოდესმე საყდარში გაგონილ საღმთო წერილის სიტყვებისა. ხევისბერი თავის “დიდება”-ში ნაცვლად იმისა, რომ სთქვას: “კანას გალილიასა წყალი ღვინოდ გარდაჰქმენო”, ამბობს: “სკანისკანარეო, წყალს იორდანეო, წყალი ღვინოდ შესცვალეო”. ბ-ნ ხახანაშვილისებურად რომ ვიფიქროთ, სახარების სიტყვები  დაფუძნებული ყოფილა ხევისბერის დიდებაზე. დასასრულ ვისურვებ, რომ ბ-ნი ა.ხახანაშვილი ფრთხილად და ფხიზლად მოეკიდოს “ვეფხის-ტყაოსანს”, უფრო ისტორიულის თვალით უცქიროს. დარწმუნებულიცა ვარ, როცა შეადარებს ყველა ვარიანტს და დაუპირისპირებს ერთიერთმანეთს, დაგვეთანხმება და ბედაურიდამ არ ჩამოახდენს შოთას.

1890 წ.