| |
THEO DOØNG
LÒCH SÖÛ
Theo Ñaïi Vieät söû kyù
toaøn thö (1479) cuûa Ngoâ Só Lieân, Phuû Bieân Taïp Luïc cuûa Leâ
Quyù Ñoân, Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí cuûa Phan Huy Chuù (khôûi
thaûo 1809. vieát xong 1819, muïc Dö Ñòa Chí), Ñaïi Nam Thoáng Nhaát
Chí, quyeån 6 (1909) cuûa Cao Xuaân Duïc, Löu Ñöùc Xöùng, Traàn
Xaùn thì Quaûng Ngaõi töø thôøi coå (tröôùc coâng nguyeân) thuoäc
ñaát Vieät Thöôøng laø vuøng ñaát cöïc Nam cuûa nöôùc Vaên
Lang.
Thôøi kyø Baéc thuoäc laàn
thöù nhaát, naêm 201-111 (theá kyû thöù II II, tröôùc Coâng
nguyeân) Quaûng Ngaõi laø phaàn ñaát Töôïng Laâm, moät trong naêm
huyeän cuûa quaän Nhaät Nam.
Cuoái theá kyû II sau Coâng
nguyeân, naêm 192, chuûng toäc Kalinga laäp vöông quoác Laâm aáp,
ñaát Quaûng Ngaõi khoâng coøn thuoäc nhaø Haùn maø thuoäc veà
Chaêmpa .
Laõnh tuï Kalinga töï xöng
Cam (Chaêm) hoaëc Chieâm baø (Chaêmpa) choïn ñaát Quaûng Nam laøm
ñieåm trung taâm, ñoùng ñoâ ôû Traø Kieäu
Ñaát Nam Ngaõi voán laø
laø moät trong boán khu vöïc lôùn ôû phía Baéc cuûa Chieâm Thaønh:
Khu vöïc Amaraâvaâti (Quaûng Nam ngaøy nay) – ôû ñaây coù Indrapura
(Ñoàng Döông) treân soâng Thu Boàn, kinh ñoâ cuûa moät trieàu vua
môùi luùc ñoù ôû phía baéc.
Döôùi trieàu nhaø Hoà
(1400-1407), thaùng 3 naêm Nhaâm Ngoï (1402) Hoà Haùn Thöông ñaõ
chuaån bò Nam tieán, thaùng 7 ñem ñaïi quaân ñaùnh Chieâm Thaønh.
Vua Chieâm Jaya Simhavarman V (Ba-ñích-laïi)
sai töôùng Cheá Saát Naân (Traø Naân) ñem quaân choáng cöï nhöng
thaát baïi, töôùng naøy bò gieát. Sau ñoù, vua Chieâm laïi sai caäu
laø Boá Ñieàn daâng 1 voi traéng, 1 voi ñen, nhieàu saûn vaät quyù
ôû ñòa phöông, xin noäp ñaát Chieâm Ñoäng (Thaêng Bình, Tam Ky,ø
Quaûng Nam ngaøy nay) ñeå yeâu caàu ruùt quaân.
Vò trí Phuû Quaûng Nghóa treân Baûn
ñoà Ñaøng Trong naêm 1690 veà nhaø kho, nhaø giam, cô quan haønh
chaùnh, ñoàn phoøng thuû. (Theo "Xöù Ñaøng Trong", Luaän
aùn tieán só cuûa Li Tana taïi Ñaïi hoïc Australia, 1998)
Khi Boá Ñieàn ñeán thöông
löôïng, Hoà Quyù ly eùp ñoåi tôø bieåu buoäc phaûi noäp caû
ñoäng Coå Luõy (phía baéc Quaûng Ngaõi ngaøy nay).
Sau khi thuoäc veà nhaø Hoà,
Coå Luõy Ñoäng ñöôïc chia thaønh 2 chaâu: Chaâu Tö vaø Chaâu
Nghóa.
Naêm 1407, nhaân cô hoäi
Hoà Haùn Thöông bò quaân Minh ñaùnh baïi, Chieâm Thaønh ñem quaân
chieám laïi Coå Luõy Ñoäng,
Thaùng 11 naêm Hoàng Ñöùc
ñaàu tieân, (Canh Daàn, 1470) vua Leâ Thaùnh Toâng ñem 26 vaïn quaân
ñaùnh Chieâm Thaønh. Ngaøy 29.2 vaø 1.3 Taân Maõo (1471) quaân nhaø
Leâ vaây Chieâm ñoâ phía cöûa ñoâng, chieám Traø Baøn, cheùm hôn
4 vaïn quaân, baét soáng vua Chieâm Traø Toaøn vaø hôn 3 vaïn quaân.
Ngaøy 2.3 naêm Taân Maõo (1701) vua Leâ mang quaân thaéng traän trôû
veà kinh.
Chieám Traø Baøn xong, vua
Leâ Thaùnh Toâng toå chöùc laïi vieäc cai trò Chaâu Tö vaø Chaâu
Nghóa.
Vua cho ngöôøi Chieâm ñaàu
haøng laø Ba Thaùi laøm Ñoàng Tri phuû Ñaïi Chieâm. boå oâng Leâ
yû Ñaø laøm Tri chaâu Coå Luõy coi vieäc quaân daân, cho pheùp "tieàn
traõm haäu taáu" (gieát tröôùc vaø taâu sau).
Naêm Hoàng Ñöùc thöù 2
(1471) hai chaâ u Tö vaø Chaâu Ngnóa ñöôïc ñoåi teân thaønh phuû
Tö Nghóa.
Bôø xe nöôùc (hình
tö lieäu, 1940)
Naêm Hoàng Ñònh thöù 5
(1604) Ñoan Quaän coâng (Nguyeãn Hoaøng con Nguyeãn Kim, traán
thuû Quaûng Nam), ñaët vaø ñoåi teân caùc khu vöïc haønh chaùnh
thaønh hai xöù Thuaän - Quaûng.
Phuû Tö Nghóa ñöôïc
ñoåi thaønh Quaûng Nghóa phuû, ñaët chöùc vuï Tuaàn Phuû, Khaùm
lyù thuoäc Quaûng Nam dinh.
Ñôøi nhaø Nguyeãn Taây
Sôn (1788 - 1802) Phuû Quaûng Nghóa ñöôïc ñoåi thaønh Hoøa Nghóa
phuû.
Naêm 1805, Gia Long ñoåi
phuû Hoøa Nghóa thaønh phuû Tö Nghóa, ñoàng thôøi ñaët ra dinh
Quaûng Nghóa, ñaët caùc chöùc löu thuû, cai baï, kyù luïc. Naêm
1808, Gia Long laïi ñoåi dinh Quaûng Nghóa thaønh traán Quaûng Nghóa
vaø ñeán naêm 1810 ñoåi chöùc löu thuû thaønh traán thuû .
Naêm 1832, Minh Maïng baõi
boû caùc traán, dinh, chia c nöôùc thaønh 31 tænh.Traán Quaûng Nghóa
ñoåi thaønh tænh Quaûng Nghóa vaø ñaët hai ty Boá chaùnh vaø aùn
saùt tröïc thuoäc Tuaàn phuû Nam - Nghóa ñeå cai trò. Quaûng Nghóa
trôû thaønh ñôn vò haønh chính caáp tænh töø ñoù. Nhöng ñeán
naêm 1834, Minh Maïng laïi ci teân tænh Quaûng Nghóa thaønh tænh Nam
Tröïc. Naêm Thieäu Trò thöù 7 (1847), Thieäu Trò ñaët chöùc tuaàn
phuû Quaûng Nghóa vaø ñoåi ñaët Toång ñoác Nam-Nghóa. Tænh Quaûng
Nghóa döôùi thôøi nhaø Nguyeãn goàm moät phuû Tö Nghóa vôùi 3
huyeän laø Bình Sôn, Chöông Nghóa vaø Moä Ñöùc; vaø 4 nguoàn.
Huyeän Bình Sôn coù 6 toång
vôùi 159 xaõ, thoân, aáp, phöôøng, vaïn, traïi.
Huyeän Chöông Nghóa goàm 6
toång vôùi 112 thoân, aáp, phöôøng
Trích baûn ñoà Vieät Nam vôùi
ñòa phaän tænh Quaûng Ngaõi naêm 1653 cuûa Giaùo só Alexandre De
Rhodes
Boán nguoàn (ñôn vò haønh
chính ôû vuøng daân toäc thieåu soá töông ñöông huyeän ngaøy nay)
laø Thanh Boàng (Traø Boàng ngaøy nay), Thanh Cuø (Sôn Haø ngaøy nay)
Phuï An (Minh Long ngaøy nay) vaø An Ba (Ba Tô ngaøy nay).
Naêm 1858, thöïc daân Phaùp
noå suùng xaâm löôïc nöôùc ta. Vôùi caùc Hieäp öôùc Quyù muøi
(1883), Giaùp thaân (1884), trieàu ñình Hueá thöøa nhaän söï ñoâ
hoä cuûa thöïc daân Phaùp ñoái vôùi nöôùc ta. Cuøng caùc ñòa
phöông khaùc, tænh Quaûng Nghóa cuõng bò Phaùp ñoâ hoä. Ñöùng
ñaàu tænh laø vieân Coâng söù ngöôøi Phaùp(18); giuùp vieäc coù
phoù söù vaø moät soá vieân chöùc; só quan ngöôøi Phaùp naém
giöõ moïi quyeàn haønh veà haønh chính, kinh teá, quaân söï cuûa
tænh. Beân caïnh boä maùy thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp, chính
quyeàn Nam trieàu vaãn ñöôïc duy trì ñeå phuïc vuï cho söï thoáng
trò cuûa thöïc daân Phaùp do moät vieân Tuaàn vuõ ñöùng ñaàu ôû
caáp tænh vaø moät soá quan laïi giuùp vieäc ôû phuû, huyeän
ñöùng ñaàu laø tri phuû, tri huyeän. Boä maùy haønh chính caáp
toång, xaõ, thoân, aáp vaãn giöõ nguyeân nhö tröôùc. Töø naêm
1930-1931, thöïc daân Phaùp coøn ñaët chöùc toång ñoaøn, xaõ
ñoaøn ñeå deå cai trò caùc ñòa phöông.
Ñeå taêng cöôøng söï
thoáng trò vaø boùc loät, töø cuoái theá kyû XIX thöïc daân Phaùp
tieán haønh moät cuoäc thay ñoåi veà toå chöùc haønh chính. Naêm
Thaønh Thaùi thöù 2 (1890) ngoaøi 3 huyeän Bình Sôn, Chöông Nghóa
vaø Moä Ñöùc thuoäc phuû Tö Nghóa thôøi Nguyeãn, thöïc daân
Phaùp ñaët theâm ba chaâu Sôn Tònh, Nghóa Haønh, Ñöùc Phoå vaø
ñeán naêm 1899, ba chaâu naøy ñoåi thaønh ba huyeän ôû mieàn nuùi,
thöïc daân Phaùp chuù troïng toå chöùc boä maùy haønh chính -
quaân söï maïnh ñeå boùc loät vaø ñoái phoù vôùi caùc cuoäc
noåi daäy cuûa caùc daân toäc thieåu soá. Naêm 1915 thöïc daân
Phaùp ñoåi 4 nguoàn Thanh Boàng, Thanh Cuø, Phuï An vaø An Ba thaønh 4
ñoàn (Ñoàn laø môït ñôn vò laõnh thoå haønh chính mang naëng
tính chaát quaân söï ñoái vôùi caùc vuøng troïng yeáu khoâng bình
ñònh ñöôïc vöõng chaéc) laø Traø Boàng, Sôn Haø, Minh Long vaø Ba
Tô. Taïi moãi ñoàn, thöïc daân Phaùp ñaët moät ñoàn binh do moät
só quan ngöôøi Phaùp cuøng moät soá haï só quan ngöôøi Vieät chæ
huy vaø moät nha kieåm lyù thuoäc Nam trieàu ñeå troâng coi vieäc thu
thueá, haønh chính. Phaùp coøn ñaët caùc chöùc "Chaùnh toång
dòch maïn", "phoù muïc" thuoäc taàng lôùp treân cuûa
daân toäc thieåu soá ñeå tröïc tieáp cai trò, phuïc vuï vieäc
cuûng coá chính quyeàn thöïc daân ôû mieàn nuùi.
Ñaûo Lyù Sôn, tröôùc kia
laø moät toång thuoäc huyeän Bình Sôn, thöïc daân Phaùp ñoåi
thaønh ñoàn Lyù Sôn coù moät Nha bang taù cai quaûn.
Ñeán cuoái nhöõng naêm 20
vaø 30 cuûa theá kyû naøy, thöïc daân Phaùp tieáp tuïc caûi toå
haønh chính. Naêm 1929 huyeän Bình Sôn ñoåi thaønh phuû Bình Sôn.
Naêm 1939 caùc huyeän Sôn Tònh, Moä Ñöùc cuõng ñoåi thaønh phuû.
Töø ñoù cho ñeán thôøi Phaùp thuoäc, tænh Quaûng Ngaõi coù 4 phuû
(Tö Nghóa, Moä Ñöùc, Sôn Tònh, Bình Sôn) 2 huyeän (Nghóa Haønh,
Ñöùc Phoå) vaø 5 ñoàn (Traø Boàng, Sôn Haø, Minh Long, Ba T vaø Lyù
Sôn).
-
Phuû Bình Sôn coù 4
toång, 82 xaõ, thoân.
-
Phuû Sôn Tònh coù 4
toång, 72 xaõ, thoân.
-
Phuû Tö Nghóa coù 5
toång, 67 xaõ, thoân.
-
Phuû Moä Ñöùc coù 3
toång, 62 xaõ, thoân.
-
Huyeän Nghóa Haønh coù 3
toång, 79 xaõ, thoân
-
Huyeän Ñöùc Phoå coù 3
toång, 34 saùch (nhö xaõ, thoân ôû mieàn xuoâi)
-
Ñoàn Minh Long goàm 5
toång, 60 saùch
-
Ñoàn Sôn Haø goàm 5
toång, 56 saùch
-
Ñoàn Ba Tô goàm 5 toång,
61 saùch
-
Ñoàn Lyù Sôn goàm l
toång, 2 xaõ.
Tænh lî Quaûng Ngaõi naèm
ôû xaõ Chaùnh Loä thuoäc phuû
Tö Nghóa, bao goàm caùc
coâng sôû trong tænh thaønh ñöôïc xaây döïng töø thôøi Gia Long
( 1807 ) vaø khu daân cö ôû ngoaøi thaønh, chuû yeáu chaïy doïc theo
Quoác loä I.
Ngaøy 9.3.1945, Nhaät ñaûo
chính Phaùp, thoáng trò Ñoâng Döông. Cuõng nhö caùc tænh khaùc
trong caû nöôùc, ñôn vò laõnh thoå haønh chính Quaûng Ngaõi khoâng
coù gì thay ñoåi. Moät soá chöùc quan cuõ ñöôïc ñoåi teân,
"tænh tröôûng", "huyeän tröôûng" thay cho chöùc
Tuaàn vuõ, tri huyeän thôøi Phaùp thuoäc.
Töø 19-8-1945 ñeán
1-11-1954:
(Ngaøy hoäi nghò Trung giaõ
quyeát ñònh chuyeån giao quyeàn cai trò trong khuoân khoå Hieäp ñònh
Geneve 20-7-1954).
Thôøi kyø ñaàu cuûa Toång
khôûi nghóa toaøn daân naêm 1945 (taïi Quaûng Ngaõi 15-8-1945) tænh
Quaûng Ngaõi ñöôïc ñoåi teân: tænh Leâ Trung Ñình; phuû Tö Nghóa
ñoåi thaønh phuû Nguyeãn Thuïy (Suïy); Ñöùc Phoå thaønh huyeän
Nguyeãn Nghieâm; Moä Ñöùc, huyeän Nguyeãn Baù Loan; Bình Sôn thaønh
phuû Nguyeãn Töï Taân; Nghóa haønh thaønh huyeän Leâ Ñình Caån;
Sôn tònh thaønh phuû Tröông Quang Troïng; xaõ Chaùnh Loä thaønh xaõ
Nguyeãn Vieän v.v... veà toå chöùc cô sôû, laäp lieân xaõ boû
laøng cuõ.
Nhöng sau moät thôøi gian
thay ñoåi, danh hieäu Tænh Huyeän, xaõ ñeàu laáy laïi teân cuõ.
Caùc phuû huyeän trong tænh ñeàu goïi thoáng nhaát laø huyeän. Toaøn
tænh goàm coù 10 huyeän, 124 lieân xaõ. Ñaûo Lyù Sôn nhaäp vaøo
quaän Bình Sôn nhöng naêm 1951-52 Phaùp chieám ñoùng, thaùp nhaäp
haûi ñaûo naày vaøo thò xaõ Ñaø Naúng.
Veà guoàng maùy chính
quyeàn: taïi tænh, xaõ coù moät Hoäi ñoàng nhaân daân goàm toái ña
25 ngöôøi baàu theo theå thöùc phoå thoâng ñaàu phieáu tröïc
tieáp. Hoäi ñoàng cöû ra moät uûy ban haønh chaùnh 5 ngöôøi: 1
chuû tòch, 1 phoù chuû tòch, 1 thö kyù, 2 uûy vieân. ÔÛ caáp huyeän
khoâng coù Hoäi ñoàng nhaân daân. Uûy ban haønh chaùnh huyeän do Uûy
ban haønh chaùnh xaõ baàu ra.
Naêm 1947, Uûy ban haønh
chaùnh caùc caáp ñoåi teân Uûy ban khaùng chieán haønh chaùnh coù
theâm 2 uûy vieân chæ ñònh ngang, coäng taát caû 7 uûy vieân.
Ngoaøi ra, ôû caáp tænh
coøn coù caùc cô quan chuyeân moân vaø quaân söï:
1 Tænh ñoäi daân quaân
Ty Coâng an nhaân daân
Ty Thoâng tin tuyeân truyeàn
Ty Kinh teá
Ty Taøi chaùnh
Ty Tröïc ñòa (thueá quan,
tröïc thu, ñòa chaùnh)
Ty Coâng thöông
Ty Maäu dòch v.v…
Ñaàu naêm 1952 coù
theâm ban thueá noâng nghieäp.
Töø 1-11-1954 ÑEÁN CUOÁI
NAÊM 1973:
Tænh Quaûng Ngaõi chia
thaønh 10 quaän: Bình Sôn, Sôn tònh, Tö nghóa, Nghóa haønh, Moä
Ñöùc, Ñöùc phoå (quaän trung chaâu); Traø boàng, Sôn haø, Minh
long, Ba tô (quaän thöôïng).
Soá xaõ trong toaøn tænh
coù thay ñoåi: naêm 1968: 158 xaõ naêm 1973 theo söï xaùc nhaän cuûa
nhaø caàm quyeàn: 122 xaõ 473 aáp. Hai xaõ ôû ñaûo Lyù sôn (laáy
teân Bình yeán vaø Bình vónh thaùp nhaäp vaøo quaän Bình Sôn.
TRUÏ SÔÛ CAÙC QUAÄN LÎ:
-
Quaän Bình sôn taïi xaõ
Bình Vaân, 24 xaõ, 78 aáp
-
Quaän Sôn tònh taïi xaõ
Sôn Long, 20 xaõ, 97 aàp
-
Quaän Tö Nghóa taïi xaõ
Tö An, 15 xaõ, 62 aáp
-
Quaän Nghóa haønh taïi
xaõ Nghóa Chaùnh 8 xaõ, 49 aáp
-
Quaän Moä Ñöùc taïi
xaõ Ñöùc Vinh 12 xaõ, 59 aáp
-
Quaän Ñöùc phoå taïi
xaõ Phoå Ñaïi 15 xaõ, 74 aáp
-
Quaän Traø boàng taïi
xaõ Traø Khöông 7 xaõ, 13 aáp
-
Quaän Sôn haø taïi xaõ
Haø Trung 7 xaõ 13 aáp
-
Quaän Minh Long taïi xaõ
Minh Taâm 7 xaõ, 14 aáp
-
Quaän Ba Tô taïi xaõ Ba
Thuaän 7 xaõ, 14 aáp.
-
Xaõ thò töù Caåm
Thaønh, phaïm vi tænh lî, nôi coù truï sôû cuûa Toøa Haønh
chaùnh tænh, caùc cô quan tö phaùp, laäp phaùp, chuyeân moân,
truï sôû caùc cô quan ñoaøn theå chính trò xaõ hoäi, vaên hoùa,
hieäp hoäi, nghieäp ñoaøn, caùc tröôøng Trung hoïc, caùc trung
taâm xaõ hoäi.
Guoàng maùy haønh chaùnh
tænh:
Ñöùng ñaàu laø Tænh
tröôûng coù 1 Phoù tænh tröôûng haønh chaùnh moät Phoù tænh
tröôûng noäi an (caáp taù) phuï taù . Tröïc thuoäc Toøa haønh
chaùnh tænh coù caùc Ty Noäi an, Haønh chaùnh, Taøi chaùnh, Phoøng
Coâng vuï do ty tröôûng,tröôûng phoøng ñieàu haønh.
Ngoaøi ra taïi caáp tænh
coù caùc cô quan chuyeân moân tröïc thuoäc trung öông (caáp Boä): Ty
Coâng An, Thoâng tin Chieâu Hoài, Thueá vuï, Ngaân khoá, Böu ñieän,
Noâng laâm, Muïc suùc
Veà quaân söï:
Coù moät tieåu khu ñoùng
trong tnaønh cuõ cuûa Quaûng Ngaõi coøn goïi laø thaønh Hoa Lö do 1 só quan caáp taù chæ huy (veà sau tænh tröôûng kieâm tieåu khu
tröôûng).
Veà Tö phaùp:
Coù toøa sô thaåm do 1
chaùnh aùn ñöùng ñaàu.
Veà Laäp phaùp:
Coù moät hoäi ñoàng nhaân
daân baàu theo theå thöùc phoå tnoâng ñaàu phieáu tröïc tieáp.
Hoäi ñoàng nhaân daân baàu 1 chuû tòch, 1 phoù chuû tòch, 1 thö kyù
vaø moät soá uûy vieân nhieàu nhaát laø 15 ngöôøi.
Taïi caùc quaän, nhöõng
naêm ñaàu do quaän tröôûng ñieàu haønh, nhöõng naêm sau quaän
tröôûng kieâm chi khu tröôûng (caáp uùy hoaëc taù), 1 phoù quaän
tröôûng haønh chaùnh phuï taù.
Taïi caùc xaõ coù moät
ñaïi dieän xaõ, aáp tröôûng do daân chuùng baàu tröïc tieáp. Taïi
haï taàng cô sôû coù caùc lieân gia tröôûng caàm ñaàu.
Töø 25.3.1975 ñeán 2.9.1976:
(döôùi theå cheá Chính
Phuû Laâm Thôøi Coäng Hoøa Mieàn Nam Vieät Nam)
Töø saùng 25.3 .1975 ,
Quaûng Ngaõi ñaõ tröïc thuoäc cheá ñoä môùi, vôùi teân goïi
"chính phuû Laâm Thôøi Coäng Hoøa Mieàn Nam Vieät Nam".
Caùc uûy ban quaân quaûn
laâm thôøi tænh, huyeän, thò xaõ, xaõ ñöôïc thaønh laäp. Moãi
caáp goàm 1 chuû tòch, 1 phoù chuû tòch, thö kyù vaø moät soá uûy
vieân.
Caùc ty sôû môùi cuõng
ñöôïc hình thaønh: Ty An ninh (sau naày ñöôïc ñoåi thaønh Ty
Coâng an nhaân daân), Ty Noâng nghieäp, Laâm nghieäp, Coâng thöông
nghieäp, Vaên hoùa thoâng tin, Giao thoâng vaän taûi, Y teá, Coâng ty
aén uoáng, Du lòch v.v. ..
Caùc cöûa haøng, tieäm aên
do Nhaø nöôùc quaûn lyù cuõng ñöôïc toå chöùc. Danh töø coâng
ty hôïp doanh, xí nghieäp, hôïp taùc xaõ ñöôïc phoå bieán trong
heä thoáng kinh teá taäp theå.
Song song vôùi vieäc thieát
laäp caùc cô cheá haønh chaùnh trong nöôùc, caùc UÛy ban maët traän
giaûi phoùng (sau naày laø Maët traän Toå Quoác) cuõng ñöôïc hình
thaønh taïi tænh, thò xaõ, huyeän, vaõ moãi caáp goàm: 1 chuû tòch,
moät soá uûy vieân thöôøng tröïc phuï traùch caùc giôùi noâng
daân, phuï nöõ, thanh thieáu nieân, laõo oâng, laõo baø, coâng
nhaân v.v. . .
Theo Quyeát ñònh ngaøy
10.11.1975 cuûa UÛy Ban Nhaân Daân Caùch Maïng Khu Trung Trung Boä,
Quaûng Ngaõi vaø Bình Ñònh saùt nhaäp thaønh moät tænn môùi, tænh
Nghóa Bình.
Keå töø 10.11.1975, thò xaõ
Quaûng Ngaõi ñaõ trôû thaønh moät thò xaõ mieàn baéc Tænh Nghóa
Bình goàm 4 phöôøng: Nguyeãn Nghieâm, Traàn Höng Ñaïo, Leâ Hoàng
Phong, Traàn Phuù. Quaûng Ngaõi laø moät ñôn vò trong soá 16 huyeän
vaø 2 thò xaõ cuûa Tænh Nghóa Bình.
Töø 2.9.76 ñeán 30.6.1989:
(döôùi theå cheá Coäng
Hoøa Xaõ Hoäi Chuû Nghóa Vieät Nam)
Quaûng Ngaõi vaãn tieáp
tuïc ngang haøng vôùi caùc ñôn vò huyeän, laáy laïi teân thò xaõ
Quaûng Nghóa goàm 18 xaõ cuûa huyeän Tö Nghóa cuõ vaø 1 soá
phöôøng cuûa xaõ thò töù Caåm Thaønh cuõ. Daân soá laø 180.000
ngöôøi.
Sau moät thôøi gian, naêm
1982 thò xaõ Quaûng Ngaõi taùch rleâng khoûi caùc xaõ cuûa huyeän Tö
Nghóa, thu heïp phaïm vi vaø laáy laïi teân thi xaõ Quaûng Ngaõi. Thò
xaõ Quaûng Ngaõi goàm 4 phöôøng: Nguyeãn Nghieâm, Traàn Höng Ñaïo,
Leâ Hoàng Phong, Traàn Phuù, 2 xaõ Ngnóa Loä, Nghóa Chaùnh goàm 1
phaàn ñaát Nghóa Doõng, taùch phaàn ñaát Nghóa Ñieàn laäp theâm
xaõ môùi: l Quaûng Phuù.
Töø 1.7.1989 ñeán nay:
Naêm 1989, sau gaàn 14 naêm
hôïp nhaát vôùi Bình Ñònh thaønh tænh Nghóa Bình, keå töø
1.7.1989, theo quyeát ñònh cuûa Boä Chính Trò Trung Öông Ñaûng Coäng
Saûn Vieät Nam, thoâng qua bôûi kyø hoïp khoùa 5 Quoác hoäi khoùa 8
nöôùc Vieät Nam ngaøy30:6.1989,Quaûng Ngaõi ñöôïc taùch ñòa
giôùi trôû thaønh tænh Quaûng Ngaõi nhö cuõ.
Ñaïi loä Huøng Vöông ngaøy nay -
AÛnh Traàn Troïng Uyeân, 1/2000
Ñôn vò haønh chaùnh goàm:
1 thò xaõ laø Quaûng Ngaõi (tænh lî), l ñaûo: Lyù Sôn, lO huyeän
goàm 6 huyeän ñoàng baèng: Bình Sôn, Sôn Tònh, Tö Nghóa, Moä.
Ñöùc, Ñöùc Phoå; 4 huyeän mieàn nuùi: Traø Boàng, Sôn Haø, Ba Tô,
Minh Long; l3 thò traán, 146 xaõ vaø 4 phöôøng cuûa thò xaõ Quaûng
Ngaõi.
Naêm 1994, theo quyeát ñònh
soá 337/HÑBT cuûa Hoäi ñoàng Boä tröôûng (nay laø chính phuû),
ñaûo Lyù Sôn ñöôïc naâng leân ñôn vò huyeän keå töø 21.9.1992
goàm 2 xaõ : Lyù Vónh, Lyù Haûi.
Naêm 1994, huyeän Sôn Haø
ñöôïc chia thaønh hai huyeän Sôn Taây vaø huyeän Sôn Haø theo nghò
ñònh soá 83/CP ngaøy 6.8.1994 cuûa chính phuû.
Hieän nay ñôn vò haønh
chaùnh toaøn tænh coù 157 xaõ , 8 thò traán, 6 phöôøng.
Thò xaõ Quaûng Ngaõi (Tænn
lî) coù dieän tích 36,4 km2, 6 phöôøng : Nguyeãn Nghieâm,
Traàn Phuù, Traàn Höng Ñaïo, Leâ Hoàng Phong, Chaùnh Loä, Nghóa Loä
4 xaõ : Nghóa Chaùnh, Nghóa Duõng, Nghóa Doõng, Quaûng Phuù.
Ñòa giôùi Quaûng Ngaõi
döôùi trieàu Leâ Thaùnh Toùng, naêm Hoàng Ñöùc 2 (1471), baét
ñaàu töø phía Baéc soâng Beán Vaùn thuoäc huyeän Haø Ñoâng (naêm
Thaønh Thaùi 18, 1900 ñoåi thaønh phuû Tam Kyø), chaïy daøi veà phía
Nam ñeán ñeøo Bình Taân (Bình Ñeâ) giaùp huyeän Boàng Sôn (sau
ñoåi thaønh phuû Boàng Sôn, tænh Bình Ñònh).
Tröôùc ngaøy l0.l l.1975 (ngaøy
hôïp nhaát vôùi Bình Ñònh thaønh tænh môùi Nghóa Bình) ñòa
phaän Quaûng Ngaõi giôùi haïn töø nam doác Soûi aáp Traø Bình
huyeän Bình Sôn chaïy daøi
vaøo phía Nam giaùp aáp
Chaâu Me (Phoå Thaïnh, Ñöùc Phoå) ñeán giöõa ñeøo Bình Ñeâ,
giaùp ranh Chöông Hoøa, Huyeän Tam Quan, Bình Ñònh. Keå töø ngaøy
1.7.1989, ñòa phaän Quaûng Ngaõi trôû laïi ranh giôùi cuõ.
Traûi qua nhieàu theá kyû,
daân toäc Chieâm Thaønh töøng duøng Coå Luõy Ñoäng laøm caên cöù
ngaên chaën cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc Vieät.
Ngöôøi Chieâm ñaõ taïo
moät neàn vaên hoùa rieâng mang ñaäm saéc thaùi daân toäc mình.
Nhieàu coâng trình vaên hoùa Chaêmpa ôû ñaây ñaõ trôû thaønh
trung taâm vaên hoùa lôùn nhö thaønh coå Chaâu Sa, nhieàu thaùp
chaøm töøng ñöôïc xaây ôû Chaùnh Loä, Khaùnh Vaân, Tieân Ñaøo,
An Taäp v.v…
Cuøng vôùi thaùp, nhieàu
coâng trình ñieâu khaéc Chaêmpa mang saéc thaùi vuøng. Cuoäc khai
quaät naâm 1904 ñaõ tìm ñöôïc haøng chuïc töôïng, phuø ñieâu,
beä thôø trang trí sö töû, voi, thaàn Visna, Brahma, Tieân nöõ
Appsara ñöôïc chaïm khaéc tinh vi, theå hieän ñeà taøi mang ñaäm
noäi dung söû thi toân giaùo AÁn ñoä. Buùt phaùp soáng ñoäng, hình
khoái möôït maø, caùc taùc phaåm ñaõ cho thaáy moät phong caùch:
phong caùch Chaùnh Loä vaøo theá kyû thöù 9 ñeán thöù 11.
Thaùng 3.1958, daân chuùng
ñòa phöông ñaõ ñaøo ñöôïc töôïng boø Nandin baèng sa thaïch
taïi ñeàn Civa Chaùnh Loä, Tö Nghóa (nay thuoäc phöôøng Traàn Phuù,
thò xaõ Quaûng Ngaõi).
Naêm 1990, khi söûa sang vaø
tu boå beänh vieän Quaûng Ngaõi, ngöôøi ta tìm theâm ñöôïc nhieàu
taùc phaåm ñieâu khaéc myõ thuaät Chaêmpa taïi ñòa ñieåm naày ôû
gaàn ñeàn Civa, hieän khoâng coøn).
Cuõng naêm 1990, taïi Thu
Loä (phöôøng Traàn Phuù, thò xaõ Quaûng Ngaõi) ngöôøi ta laïi
phaùt hieän daáu tích Chaêm: khu coå thaønh hình chöõ nhaät, roäng
60m, daøi 150m. Coâng trình kieán truùc ñöôïc xaây döïng gaïch to
baûn, coù lanh toâ (ñaø) ñaù gaén vaøo cöûa, chaïm troå tinh vi
vôùi phong caùch Chaùnh Loä, theá kyû thöù 9 - thöù l l.
Vaø cuõng trong naêm 1990,
ngöôøi ta ñaõ ñaøo ñöôïc chieác chum lôùn thuoäc vaên hoùa
Chaêmpa (nieân ñaïi XI - XIII) duøng ñeå mai taùng ngöôøí cheát
theo phong tuïc hoûa taùng cuûa ngöôøi Chaøm. Hieän vaät ñaõ tìm
thaáy ôû thoân An Sôn (xaõ Haønh Duõng, huyeän Nghóa Haønh).
Hieän ôû aáp Myõ Vieân,
huyeän Tö Nghóa coøn coù moät doøng hoï Cheá duy nhaát vôùi saéc
phong cuûa trieàu ñình Hueá, trieàu Baûo Ñaïi, moät ngoâi moä tieàn
hieàn vaø nhaø thôø rieâng xaây caát hôn nöûa theá kyû (1942).
Baûn ñoà thò xaõ
Quaûng Ngaõi
Vaøo thôøl sô söû, Quaûng
Ngaõi cuõng ñaõ töøng nuoâi döôõng moät neàn vaên hoùa röïc
rôõ: vaên hoùa Sa Huyønh ñaõ ñöôïc nhieàu theá heä hoïc giaû
trong vaø ngoaøi nöôùc nghieân cöùu, phaùt hieän nhieàu di chæ
môùi, chöùng minh ñaây laø khu di tích maø chuû nhaân noù ñaõ cö
truù laâu daøi nôi ñaây.
Toùm taét, chuùng ta thaáy
roõ lòch söû ñaát Quaûng Ngaõi ñaõ döïa treân ba taàng lôùp
vaên hoùa noái tieáp, keá thöøa nhau: vaên hoùa Sa Huyønh thôøi sô
söû, vaên hoùa Chaêm töø theá kyû thöù 2 - thöù 15, vaên hoùa
Vieät.
Nuùi Thieân AÁn -
AÛnh Huyønh Taán Bang
Suoát thôøi gian daøi ba
neàn vaên hoùa noùi treân ñaõ taïo neân doøng lòch söû cuûa moät
mieàn ñaát Quaûng coù nhöøng ñoùng goùp quan troïng trong lòch söû
daân toäc.
(Theo Non nöôùc Xöù Quaûng)
|