PHONG TUÏC, LEÃ HOÄI, TÍN NGÖÔÕNG CUÛA DAÂN TOÄC HRE

Daân toäc Hre cö truù chuû yeáu ôû caùc huyeän Sôn Haø, Ba Tô, Minh Long (Quaûng Ngaõi) vaø An Laõo (Bình Ñònh). Tieáng Hre thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khme. Ngöôøi Hre chuû yeáu soáng baèng ngheà laøm luùa nöôùc vaø nöông raãy. Saên baén, haùi löôïm, ñaùnh caù, deät, reøn laø nhöõng ngheà phuï, nhöng coù yù nghóa ñaùng keå. Ngöôøi Hre ñònh canh thaønh töøng laøng (p’laây), ôû nhaø saøn. Tröôùc caùch maïng thaùng 8.1945, moãi laøn.g ñeàu coù giaø laøng ñöùng ñaàu.

Nhaø saøn cuûa ngöôøi Hre. AÛnh söu taàm

1. Cöôùi xin:

Nguyeân taéc moät vôï moät choàng ñaõ ñöôïc xaùc laäp. Döôùi cheá ñoä cuõ, moät soá ít ngöôøi thuoäc taàng lôùp treân coù hai, ba vôï. Moät soá ngöôøi laáy vôï hai do hieùm con. Taäp tuïc cho pheùp vôï goùa laáy em trai choàng, choàng coù theå laáy em gaùi vôï.

Anh chò em con coâ, con caäu, con dì, con vôï caû, con vôï hai, con cuøng meï khaùc cha ñeàu khoâng ñöôïc ñaët quan heä hoân nhaân vôùi nhau. Quan heä luyeán aùi traùi vôùi phong tuïc thì bò phaït naëng, loaïn luaân bò coi laø troïng toäi. Trong cöôùi xin cuõng coù ngöôøi mai moái hoân nhaân cuûa ngöôøi Hre khoâng mang tính chaát mua baùn. Hieän töôïng keát hoân vôùi ngöôøi khaùc toäc chöa phoå bieán, nhöng ñang phaùt trieån daàn, nhaát laø nhöõng ngöôøi nôi xen cö, keá caän vôùi ngöôøi Vieät, Xeâ Ñaêng, Cor. Tuøy theo hoaøn caûnh thöïc teá cuûa gia ñình moãi beân maø chaøng reå coù theå veà ôû nhaø vôï hay coâ daâu veà ôû nhaø choàng. Khi vôï choàng sinh con ñaàu loøng thì taùch khoûi cha meï, laøm nhaø rieâng, thaønh ñôn vò kinh teá ñoäc laäp.

                                            Beáp treân nhaø saøn ngöôøi H're

Ñaùm cöôùi thöôøng ñöôïc toå chöùc vaøo thôøi gian cuoái naêm, luùc raûnh roãi vaø no ñuû. Beân naøo ñoùn ngöôøi veà (laøm daâu hoaëc ôû reå) thì toå chöùc nghi leã lôùn hôn. Hoï môû tieäc maën, coù röôïu caàn, troø chuyeän vaø ca haùt vui veû. Gia ñình chuaån bò saün moät beáp daønh laøm nôinguû cho ñoâi vôï choàng môùi. Taïi ñaây dieãn ra nhöõng nghi thöùc töôïng tröng cho söï gaén boù vôï choàng. Hai ngöôøi trao cho nhau mieáng traàu, baùt röôïu, quaøng chung moät voøng chæ. Tröôøng hôïp ñoùn daâu, nhaø trai cöû moät coâ gaùi ñi ñoùn veà, nhaø gaùi cho moät coâ gaùi tieãn ñöa. Coâ daâu veà nhaø choàng qua cöûa mang (cöûa troå ôû phoøng cuoái cuûa ngoâi nhaøôû vaùch chaân ngöôøi naèm). Neáu ñoùn reå, nhaø gaùi cho moät chaøng trai ñi ñoùn, nhaø trai cho moät chaøng trai ñöa tieãn. Chaøng reå vaøo nhaø vôï baèng cöûa maêk (cöûa thoâng vôùi phaàn trong nhaø). Ñeâm ñaàu, ngöôøi tieãn ñöa ôû laïi nguû caïnh naøng daâu (hoaëc chuù reå). Saùng hoâm sau, ñoâi taân hoân quay veà nhaø boá meï vôï hoaëc choàng, roài hoï trôû laïi nôi cö truù ñaõ ñònh tröôùc.

2. Sinh ñeû:

Gaàn ñaây, vôï choàng ngöôøi Hre coù xu höôùng thích con trai hôn. Suoát nhöõng thaùng mang thai, phuï nöõ kieâng cöû, caàu cuùng nhieàu vôùi hy voïng sinh ñeû deã daøng, ñöùa treû laønh laën, deã nuoâi. Ngöôøi phuï nöõ ñeû ngay treân beáp, moät vaøi chò em thaân caän vaø baø muï ñöôïc môøi tôùi cuùng vaø hoä sinh. Ñöùa beù ñöôïc caét roán, taém röûa. Hoï goùi kín nhau vaøo mo cau ñem ñeå trong hang ñaù hoaëc döôùi goác caây röøng hoaëc choân caïnh nhaø. Trong khoaûng vaøi chuïc ngaøy sau khi ñeû, ngöôøi meï nghæ vieäc, kieâng aên caù nieâng, tröùng, ôùt, chuoái, thòt gaø traéng, thòt traâu.

Ñöùa beù ñaày thaùng thì laøm leã ñaët teân, traùnh truøng teân hoaëc vaàn vôùi nhöøng ngöôøi trong hoï haøng. Ñoàng baøo quan nieäm ma quyû coù theå laøm con caùi hoï cheát yeåu, neân thöôøng duøng teân xaáu xí. Cuøng vôùi vieäc laáy hoï nhö ngöôøi Vieät, ngöôøi Hre ñaõ tieáp thu töø "thò" trong teân nöõ vaø "vaên" trong teân nam. Thöôøng ngaøy, ngöôøi lôùn khoâng goïi thaúng teân treû con maø duøng ñaïi töø thay theá ñeå xöng hoâ: con trai laø "eùo", con gaùi laø "yeân", nhö ngöôøi Vieät goïi 'thaèng ch" , "caùi gaùi" .

3. Tang ma:

Ngöôøi cheát bình thöôøng taïi nhaø thì ñaët ôû tö theá naèm ngöûa treân phaàn saøn vaãn nguû khi soáng, röûa maët baèng nöôùc laõ, maëc hai, ba lôùp quaàn aùo, roài quaán chieáu hay ñaët vaøo hoøm.

Nhaø moà ngöôøi H're

Khi moät gia ñình coù ngöôøi qua ñôøi thì hoï haøng thaân thuoäc vaø caû daân laøng ñeán giuùp lo ma chay. Neáu gia ñình chöa chuaån bò hoøm thì moät nhoùm ñaøn oâng vaøo röøng kieám goã laøm hoøm. Nhöõng ngöôøi khaùc ñi laáy goã, coû tranh, daây laøm nhaø moà, hoaëc moå heo, traâu, giuùp chuû nhaø laøm côm ñaõi khaùch. Con vaät hieán teá ñöôïc coi laø daønh cho ngöôøi cheát. Ngöôøi Hre laøm hoøm baèng thaân caây ñuïc roãng khaùcoâng phu, gioáng nhö chieác thuyeàn ñoäc

moäc, coù vaùn thieâng ñaäy treân. Nhaø giaøu thöôøng ñeå xaùc ngöôøi thaân ba, boán ngaøy, ñaâm traâu aên uoáng linh ñình. Nhaø ngheøo thöôøng chæ sau moät ngaøy ñaõ ñem choân. Neáu ngöôøi cheát laøchuû gia ñình thì ñöa ra ngoaøi theo cöûa phía ñaàu nhaø, neáu laø thaønh vieân khaùc trong nhaø thì qua cöûa beân.

Ngöôøi Hre quan nieäm, ban ngaøy ôû döông gian laø ban ñeâm ôû coõi aâm, neân coù tuïc ñoát xaùc ong ñeå daãn ñöôøng khi ñöa tang. Tuïc chia cuûa cho ngöôøi cheát, nhieàu loaïi, coù loaïi ñaët trong hoøm nhö quaàn aùo, côm, thòt, baïc, traàu, coù loaïi choân ngoaøi nhö con gaø, caùi cheù , coù loaïi ñaët treân maët ñaát nhö ñao, beáp, noài, cuûi, guøi …

Ngöôøi Hre khoâng coù tuïc ñeå tang. Sau khi choân caát, ngöôøi thaân nghæ vieäc ruoäng raãy vaøi ngaøy, khoâng ca haùt, hoäi heø gì. Naêm hoâm sau leã choân caát, ngöôøi nhaø ñem moät con gaønhoû ra caïnh laøng ñeå cuùng, toû loøng thöông tieác, an uûi, chia seû tình caûm vôùi ngöôøi cheát moät laàn nöõa. Tröôùc khi aên teát, caùc nhaø coù tang trong naêm cuøng ñem baùnh neáp tôùi moä than khoùc phaùt doïn caây con, ñeå laïi phaàn baùnh treân moä. Töø ñoù ñoàng baøo chæ cuùng ngöôøi cheát khi coù söï coá do queû boùi cho bieát laø coù toå tieân quôû phaït.

Daân toäc Hre quan nieäm ngöôøi cheát traän, cheát sinh ñeû, cheát bò hoå voà, seùt ñaùnh. . . laø cheát ñoäc (cheát döõ), phaûi choân rieâng moät choã xa laøng. Neáu cheát ôû ngoaøi thì khoâng ñem vaøo nhaø. Ñoàng baøo coøn coù tuïc laøm ma giaû ñoái vôùi tröôøng hôïp cheát maát xaùc hoaëc boû xaùc ôû phöông xa, muïc ñính laø ñeå mai taùng nhöõng di vaät cuûa ngöôøi xaáu soá…

4. Tín ngöôõng:

Ngöôøi Hre naèm nguû ngang saøn, ñaàu quay veà phía ñaát thaáp, beân traùi laø ñaàu nhaø daønh cho ñaøn oâng vaø tieáp khaùch, phaàn cuoái nhaø daønh cho phuï nöõ vaø treû em.

Ngöôøi Hre cho raèng löïc löôïng sieâu nhieân goàm nhieàu ìoaïi thaàn linh mang teân goïi khaùc nhau, coù nhieäm vuï cuï theå. Laøng ma laø söï töôûng töôïng cuûa ngöôøi Hre veà cuoäc soáng cuûa theá giôùi beân kia, linh hoàn ngöôøi cheát bieán thaønh "ma" vaø soáng ôû ñoù. Moïi sinh hoaït dieãn ra gioáng nhö laøng ngöôøi soáng nhöng traùi ngöôïc laïi, nhö ñeâm laø ngaøy, coû laø luùa... Ngöôøi

Hre quan nieäm moãi ngöôøi ñaønoâng coù 7 hoàn, ñaøn baø coù 9 hoàn, con vaät cuõng coù hoàn. Ngöôøi Hre kieâng nhieàu linh hoàn taøng aån ôû caây ña, taûng ñaù, con suoái, con raén xanh cuõng nhö quan nieäm coù nhöõng thaàn linh lieân quan ñeán treû con, lo sôï ma quyû ìaøm haïi con chaùu, neân thöôøng cho treû con ñeo tröôùc ngöïc moät caùi ngaõi hoä thaân kî ma. Ngöôøi Hre raát quan taâm ñeán nhöõng giaác chieâm bao laønh hay döõ, nhöõng ñieàm baùo treân gioø gaø hoaëc caùc daáu hieäu baét gaëp ngaãu nhieân nhö thaáy chim bay, haét hôi, vaáp chaân. . . töø nhöõng ñieàm ñoù, coù theå tieán haønh hay ñình hoaõn nhöõng coâng vieäc ñaõ ñònh.

Tín ngöôõng hoàn luùa cuøng caùc leã thöùc trong quaù trình saûn xuaát luùa chieám vò trí ñaùng keå, taäp trung vaøo hai giai ñoaïn cuûa moãi muøa, khi gieo caáy vaø khi thu hoaïch, caát luùa vaøo kho. Vò trí ngöôøi ñaøn baø chuû luùa - vôï chuû nhaø-!aø ngöôøi quaûn lyù löông thöïc ñöôïc coi laø coù lieân heä thaàn bí vôùi hoàn luùa. Ngaøy cuùng côm môùi, baø ta laáy luùa töø ruoäng raãy veà rang, giaõ gaïo, naáu côm roài chòu leã vaø moät mình aên côm naáu trong "noài thieâng". Cuõng chæ baø môùi ñöôïc tæa luùa laøm pheùp, ñem guøi luùa ñaàu tieân veà nhaäp kho. . .

Leã caàu söùc khoûe, cuùng oám ñau, cuùng theo chu kyø saûn xuaát laøm nhaø môùi, cuùng ngöôøi cheát, cuùng ñaët teân... ñeàu tieán haønh ôû gia ñình. Coù nhöõng nghi leã thu huùt ñoâng ñaûo daân laøng, ngöôøi quen ñeán döï, nhaát laø leã cuùng ñaâm traâu. Ngoaøi ra khi coù naïn dòch ñe doïa ngöôøi vaø gia suùc, hai naêm, ba naêm moät laàn, caûlaøng toå chöùc cuùng chung nhaèm caàu an, ngaên ngöøa beänh taät. Ñaâî laø nghi leã mang tính chaát coäng ñoàng.

(Theo Quaûng Ngaõi, Ñaát nöôùc - Con ngöôøi - Vaên hoùa) 

[ Home ] [ Up ] 

Neáu coù yù kieán gì veà trang web naøy xin caùc baïn laøm ôn thö veà trantronguyen@vol.vnn.vn  
03 March, 2000