NGUYEÃN BAÙ LOAN (1857 - 1908)

Chí só yeâu nöôùc choáng Phaùp cuûa phong traøo Caàn vöông vaø phong traøo Duy taân, sinh naêm 1857, maát naêm 1908, laø con cuûa ñaïi thaàn Nguyeãn Baù Nghi, ngöôøi laøng Laïc Phoá (nay thuoäc xaõ Ñöùc Nhuaän, huyeän Moä Ñöùc), tuïc goïi aám Loan.

Trong cuoäc khôûi nghóa Caàn vöông thaùng 7. 1885 ôû Quaûng Ngaõi, Nguyeãn Baù Loan phuï traùch caùnh quaân ôû Moä Ñöùc. Khi nghóa quaân ñaõ chieám ñöôïc tænh thaønh, oâng ñi Moä Ñöùc taäp hôïp höông duõng vaø huaán luyeän quaân só. Ñöôïc tin Nguyeãn Thaân phaûn boäi chieám laïi thaønh Quaûng Ngaõi, oâng lieàn daãn quaân leân chieám sôn phoøng (nay gaàn caây soá 7, ñöôøng Thaïch Truï - Ba Tô). Nguyeãn Thaân keùo vaøo bao vaây sôn phoøng, oâng ruùt quaân veà caên cöù döï phoøng ñeå baûo toaøn löïc löôïng. OÂng hôïp quaân vôùi Nguyeãn Taán Kyø ruùt ra caên cöù Tuyeàn Tung, sau ñoù oâng laïi hôïp nhaát löïc löôïng vôùi nghóa quaân Quaûng Nam do Nguyeãn Duy Hieäu vaø Nguyeãn Haøm laõnh ñaïo. Thaùng 8. 1885, nghóa quaân Nam - Ngaõi taán coâng Nguyeãn Thaân ôû maïn nam huyeän ly Bình Sôn, quaân Thaân thieät haïi naëng, töôùng giaëc Nguyeãn Thuyeân bò gieát, Thaân phaûi ñoát caàu maø chaïy. Thaân chaïy vaøo Qui Nhôn xin theâm suùng Phaùp, döïa vaøo quaân sôn phoøng taán coâng nghóa quaân. Löïc löôïng nghóa quaân yeáu daàn vaø tan raõ.

Nguyeãn Baù Loan vaøo gaëp thaày hoïc ìaø Nguyeãn Duy Cung vaø lieân laïc vôùi Mai Xuaân Thöôûng (Mai Xuaân Thöôûng - laõnh ñaïo phong traøo Caán vöông Bình Ñinh) ñeå thoáng nhaát löïc löôïng choáng Phaùp. Trôû veà, oâng chia quaân laøm 3 ñoäi: ñoäi do Ñoã Ñieät chæ huy chieám giöõ nuùi Tai Meøo (Moä Ñöùc) ñeå bao vaây sôn phoøng, ñoäi do Buøi Ñieàn chæ huy ra La Haø (Tö Nghóa) ñeå phoái hôïp ñaùnh ra tænh thaønh, ñoäi do dích thaân oâng ngöôïc soâng Veä ñaùnh thoïc saâu vaøo quaân sôn phoøng. Thôøi ñieåm taán coâng vaøo thaùng 2. 1886. Keá hoaïch khoâng thaønh do Nguyeãn Thaân baát ngôø taán coâng quaân cuûa Ñoã Ñieät vaø tieáp tuïc phaûn kích, khieán nghóa quaän ngaøy caøng suy yeáu. Nguyeãn Baù Loan daãn quaân vaøo Bình Ñònh hôïp vôùi Mai Xuaân Thöôûng chieán ñaáu. Naêm 1888, Mai Xuaân Thöôûng hy sinh, oâng cuõng bieät tích, maõi ñeán naêm 1905 môùi trôû laïi queâ nhaø (Trong nhöõng naêm 1888 - 1905. Nguyeãn Baù Loan cuøng Taõng Baït Hoå soáng ôø khu dinh ñieàn cuûa Nguyeãn Thoâng ôû Phan Thieát, sau ñoù oâng vaøo Ñoàng Nai daïy hoïc).

Qua Leâ Vieát Hoøa (queâ xaõ Ñöùc Chaùnh, Moä Ñöùc. tham gia phong traøo Caán vöông. khaát thueá), Nguyeãn Baù Loan gaëp Leâ Ñình Caån.  Vaø gia nhaäp hoäi Duy taân môùi nhoùm leân ôû Quaûng Ngaõi. OÂng ñeán laøng Tình Phuù (nay laø Haønh Minh, Nghóa Haønh) xaây döïng noâng traïi, daïy chöõ quoác ngöõ, thöïc hieän "khai daân trí, chaán daân khí, haäu daân sinh", uûng hoä vieäc cöû ngöôøi lieân heä vôùi Phan Boäi Chaâu ñeå hoïc taäp kinh nghieäm vaø mua saém vuõ khí chuaån bò khôûi nghóa. Naêm 1907, Leâ Ñình Caån sa löôùi giaëc, oâng ñaûm nhieäm vai troø laõnh ñaïo hoäi.

Ngaøy 24.3. 1908, nhaân daân Bình Sôn keùo vaøo tænh thaønh ñöa ñôn xin khaát söu thueá, môû ñaàu phong traøo "cöï söu khaát thueá" raàm roä, Hoäi Duy taân hoïp baøn, cöû ngöôøi vaøo Bình Ñònh, Phuù Yeân ñeå phoái hôïp haønh ñoäng. Nguyeân Baù Loan cuøng Phaïm Tieân (Sôn Tònh), Phaïm Myõ (Tö Nghóa) ñöôïc cöû vaøo ban laõnh ñaïo cuoäc ñaáu tranh. Vieäc baïi loä, oâng veà traïi canh noâng Tình Phuù ñeå trieån khai coâng vieäc thì bò tay sai Phaùp baét ngaøy 7.4.1908.

Sau hôn hai tuaàn giam caàm, tra taán, saùng ngaøy 24.3.1908, thöïc daân Phaùp xöû cheùm oâng vaø moät soá nhaø laõnh ñaïo phong traøo taïi bôø xe nöôùc phía ñoâng tænh thaønh. Thi theå cuûa oâng ñöôïc caùc coäng söï thaân tín coøn laïi nhö Leâ Vieát Hoøa, Nguyeãn Coâng Phöông chuyeån veà mai taùng ôû traïi canh noâng Tình Phuù.