NGUYEÃN TÖÏ TAÂN (1848 - 1885)

Chí só yeâu nöôùc choáng Phaùp, sinh naêm 1848, maát naêm 1885, ngöôøi laøng Trung Sôn (nay thuoäc xaõ Bình Phöôùc, huyeän Bình Sôn).

Naêm 18 tuoåi (1867), Nguyeãn Töï Taân thi ñoã Tuù taøi, nhöng tính tình khaúng khaùi, cöông tröïc, khoâng muoán ñi thi tieáp, cuõng khoâng ra laøm quan. OÂng cuøng Nguyeãn Thoâng ( Boá chaùnh Quaûng Ngaõi (1869 - 1872) vaø nhieàu só phu yeâu nöôùc khaùc tích cöïc chuaån bò löïc löôïng choáng Phaùp. OÂng vaän ñoäng nhaân daân Bình Sôn ñeán khai hoang vuøng Tuyeàn Tung (phía taây baéc huyeän Bình Sôn ngaøy nay) coù ñöôøng thoâng vôùi Traø Boàng, Côø Tung, Traø Mi vaø nhieàu chaâu mieàn nuùi Quaûng Nam. Töø nhöõng naêm 1871-1872, Tuyeàn Tung laø vuøng khai thaùc kinh teá nhöng beân trong laø moät caên cöù ñòa coù toå chöùc chu ñaùo

Nguyeãn Töï Taân lieân heä vôùi Nguyeãn Duy Hieäu - veà sau laø ngöôøi caàm ñaàu phong traøo Caàn vöông Quaûng Nam – vaø ñöôïc ñöa ñeán Tam Kyø thaêm ñoàn Myõ Lyù vaø traïi khai moû, luyeän saét ñuùc khí giôùi. OÂng trôû veà toå chöùc khai thaùc quaëng saét ôû Phöôùc Bình, tuïc goïi Loø Thoåi (nay thuoäc xaõ Bình Khöông), bí maät reøn vuõ khí caát giaáu vaøo kho doïc nuùi Nguõ Chæ (giaùp ranh Quaûng Nam, do Chuyeån vaän söù Phan Vaõn Bình, thaân phuï Phan Chu Trinh phuï traùch). Qua Nguyeãn Duy Cung, Nguyeãn Töï Taân coøn lieân laïc vôùi caùc só phu yeâu nöôùc Bình Ñònh nhö Mai Xuaân Thöôûng, Nguyeãn Cang ñeå phoái hôïp haønh ñoäng.

Töø cuoái 1884 ñeán ñaàu 1885, Nguyeãn Töï Taân cuøng caùc só phu yeâu nöôùc toå chöùc höông binh do Leâ Trung Ñình laøm Chaùnh quaûn, oâng laøm Phoù quaûn, laáy Tuyeàn Tung laøm chieán khu vaø vaän ñoäng binh lính trong thaønh Quaûng Ngaõi hoã trôï.

Ngaøy 13.7.1885 (töùc 1.6 aát daäu) tieáp ñöôïc chieáu Caàn vöông, oâng cuøng Chaùnh quaûn Leâ Trung Ñình toå chöùc ñaùnh chieám thaønh Quaûng Ngaõi. Sau ñoù cuoäc khôûi nghóa thaát baïi, oâng bò teân Vieät gian Nguyeãn Thaân baét cheùm taïi traän. Ñaàu oâng bò beâu 3 ngaøy ôû cöûa Baéc, sau vôï oâng môùi ñöa veà queâ gheùp vôùi xaùc ñeå choân caát.

OÂng cuøng vôùi Leâ Trung Ñình laø ngöôøi ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc gaây döïng cô sôû vaø môû ñaàu cho caùc phong traøo khaùng Phaùp lieân tuïc, kieân cöôøng cuûa nhaân daân Quaûng Ngaõi veà sau.