Sa Huyønh laø moät thaéng caûnh noåi tieáng cuûa mieàn Trung nöôùc Vieät, laø moät vuøng non xanh nöôùc bieác caùch tænh lî Quaûng Ngaõi chöøng hôn 60 km veà höôùng Nam, naèm caïnh ñöôøng xe löûa Haø Noäi - Saøi Goøn vaø Quoác loä IA, giaùp vôùi nhöõng röøng döøa baït ngaøn Tam Quan, Bình Ñònh.

Sa Huyønh laø teân goïi traïi cuûa Sa Hoaøng maø ngaøy tröôùc goïi laø Sa Hoaøng taán, moät trong 6 taán (cöûa bieån coù ñoàn thuù) cuûa tænh Quaûng Ngaõi. Sa Caàn taán, Sa Kyø taán, Ñaïi Coå Luõy taán, Sa Hoaøng taán, Myõ aù taán, Lyù Sôn taán. Goïi laø Sa Hoaøng bôûi nôi ñaây moãi laàn thuûy trieàu ruùt xuoáng moät eo bieån cong chöøng vaøi caây soá uoán quanh söôøn nuùi loä ra moät daõi caùt vaøng mòn maøng, oùng aû.

Bieån Sa Huyønh trong xanh, soùng eâm vaø gioù dòu. Moät voøng cung nöôùc oâm laáy xoùm laáy laøng. Beân cöûa bieån coøn coù nhöõng nuùi ñaù nhoû nhaáp nhoâ treân boït soùng Hoøn Löøa, Hoøn Chöõ, Hoøn Ñuïn, Hoøn Son, Hoøn Haøu, Hoøn Ruøa, Hoøn Beïp... Moãi hoøn, cho ñeán nay, coøn mang moãi huyeàn thoaïi ñoäc ñaùo maø chaúng nôi naøo coù ñöôïc, nhöõng huyeãn thoaïi giaûi thích veà nguoàn goác xoùm laøng, nhöõng muøa caù roä, vaø caû chuyeän quan tröôøng döôùi maét ngöôøi daân. Naèm giöõa nhöõng hoøn nuùi ñaù nhoû laø moät hoøn ñaûo naèm chaén ngang cöûa bieån, daân laøng goïi ñoù laø nuùi Caám, hay laø Beân Caám - nôi tröôùc ñaây khoâng ai ñöôïc ñeán. Beán Caám coøn goïi laø ñaûo Khæ, bôûi hoøn ñaûo naøy coøn nhieàu khæ sinh soáng vaø vui chôi maø khoâng heà ai quaáy phaù.

Men bôø bieån Sa Huyønh coøn coù nhöõng ngoïn nuùi nhieàu cung baäc, laø moät nhaùnh cuûa daõy Tröôøng Sn vöôn mình ra soùng baïc, soi boùng xuoáng daàm nöôùc xanh rôøn. Ñoù laø nuùi Thaïch Bi, nuùi Choùp Vung, ñoài Vaõng Teá, ñoái Taéc Leù... Töng truyeàn treân nuùi Thaïch Bi vua Minh Maïng ñaõ qua ñaây vaø khaéc chöõ vaøo ñoù. Sa Huyønh cuõng coù nhieàu hang ñoäng nhö hang OÙc Moù, hang Saéc Maùu, hang Di, hoá Gaïo... vaø gheành ñaù Chaâu Me daäp deành soùng voã. Vaøo nhöõng ngaøy möa baïn coù theå nhìn roõ hôn di luïa traéng trong töø nhöõng ñoài nuùi cao uoán löôïh ra bieån, ñoù laø suoái Tieân coøn vaán vöông chuyeän thaàn kyø gaén lieàn vôùi nhöõng caùi teân Dòch Loø, Caàu Loã.

Veà ñaây baïn seõ thaáy ngöôøi Sa Huyønh ñaõ bieát söû duïng nguoàn voán voâ taän cuûa thieân nhieân ñeå laøm neân caùnh ñoàng muoái vôùi nhöõng " baøn côø traéng tinh meânh moâng baùt ngaùt. Nhôø nöôùc bieån ôû ñaây khoâng ñaéng chaùt, coù ñoä maën cao neân muoái Taân Dieâm - Sa Huyønh noåi tieáng trong Nam ngoaøi Baéc, lan taän caùc nöôùc khaùc cuûa Ñoâng Döông töø ñaàu theá kyû.

Bieån caù Sa Huyønh cuõng voâ cuøng phong phuù: caù nuïc, caù ngöø, caù thu, caù trích,.. vôùi haøng traêm loaïi khaùc nhau. Caù Sa Huyønh ra tænh ly, ñeán Ñaø Naüng, leân Taõy Nguyeân, vaøo Saøi Goøn, qua Nhaät sang caùc nöôùc phöông Taây. Ngaøy xöa caù naøng ñaøo (caù moù) coøn ñöôïc cung tieán cho vua neân coøn goïi laø "caù ngöï". Ñaàm Sa Huyønh cuõng coù nhieáu con nhum ruoät ñoû hoáng maø ngö daùn thöôøng baét ñem veá laøm maém, goïi laø maém nhum. Moät thôøi vua quan nhaø Nguyeãn öa chuoäng maém nhum neân goïi laø "maém tieán".

Bôûi Sa Huyønh noåi tieáng veà muoái vaø giaøu coù veà caù bieån neân ngöôøi xöa coøn truyeàn laïi maáy caâu ca dao :

Ngoïaøi teân goïi cho moät neàn vaên minh vaøo thôøi kyø saét sôùm: neàn vaên minh Sa Huyønh, caùch ngaøy nay 8 - 4 ngaøn naêm maø caùc nhaø khaûo coå hoïc ñaõ phaùt hieän

troøn 90 naêm tröôùc (1909 - 1999) taïi vuøng ñaát naøy (vaø vaãn ñang coøn haáp daãn caùc nhaø nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc), Sa Huyønh coøn coù nhieàu di tích coå xöa nhö Nghóa töï thanh minh, laêng OÂng Nam Hi, ñeán Thieân Y A Na, mieáu Baø Thuûy, chuøa Töø Phöôùc... Veà Sa Huyønh hoâm nay baïn seõ coøn thöôûng thöùc nhöõng laøn ñieäu daân ca vuøng soâng bieån nhö haùt hoø, haùt hoá, hoø giöït chì, hoø keùo löôùi hoø cheøo chuyeãn, haùt oáng chæ... Vaøo ngaøy xuaân coøn coù leã caàu ngö (vôùi haøng traêm taøu thuyeán troáng nhaïc, côø xí laøm leã ra khi vaøo ngaøy muøng 8 teát Nguyeân ñaùn); haùt baøi choøi, hoâ loâ toâ, haùt baù traïo, vaø ñaëc bieät laø muùa haùt saéc buøa – moät loaïi hình dieãn xöôùng daân gian maø nhieàu vuøng queâ Vieät Nam ñaõ maát.

Khu Du lòch Sa Huyønh hieän naèm beân eo bieån rì raàm soùng voã, aån hieän trong nhöõng raëng döøa cao leàu kheàu vaø nhöõng haøng döông canh ngaét. Nôi ñaây seõ laø nôi nghæ ngôi lyù töôûg, nhieàu nôi gòaûi trí, moät baõi taém saïch ñeïp, caùc moùn aên ñaëc saûn tôø bieån...vaø baïn seõ ñöôïc soáng thaät söï vôùi moät sa Huyønh nhö Sa Huyønh hieän coù.