DI TÍCH VAÊN HOÙA CHAÊM-PA

Ñaát Quaûng Ngaõi laø moät phaàn trong chaâu Amaravati cuûa quoác gia coå Chaêm-pa töø theá kyû thöù III cho ñeán theá kyû thöù XV.

Tröôùc kia, H.Parmentier (Kieåm keâ caêc di tích Chaêm mieàn Trung Vieät Nam - NXB Le Roux 1909 -1918), hoïc giaû ngöôøi Phaùp naøy ñaõ kieåm keâ, mieâu taû vaø laäp baûn ñoà di tích vaên hoùa Chaêm-pa ôû mieàn Trung. Quaûng Ngaõi coù khoaûng 20 di tích: Naêm 1988, moät soá caùn boä cuûa Vieän khaûo coå hoïc Vieät Nam raø soaùt laïi nhöøng ñieåm maø ngöôøi Phaùp ñaõ phaùt hieän, caùc di tích Chaêm-pa laàn löôït ñöôïc boå sung theâm. Di tích vaên hoùa Chaêm pa ôû Quaûng Ngaõi coù theå chia ra thaønh 4 loaïi:

1. Ñeàn thaùp:

Caùc ñeàn thaùp chaøm ôû Quaûng Ngaõi haàu nhö khoâng coøn gì ngoaøi nhöõng pheá tích. Nhöõng pheá tích thaùp phaân boå daøy vaø qui moâ lôùn laø ôû huyeän Tö Nghóa, huyeän Sôn Tònh, thò xaõ Quaûng Ngaõi. Ñeán naïy ñaõ phaùt hieän ñöôïc ít nhaát 10 pheá tích ñeàn thaùp, ñoù laø thaùp Nghóa Laâm, thaùp An Laäp (Tö Nghóa), thaùp Khaùnh Vaân, thaùp Tònh Thieän, thaùp Phuù Hoøa (Sôn Tònh), thaùp Goø Soûi, thaùp Haønh Thònh (Nghóa Haønh), thaùp Chaùnh Loä, thaùp nuùi OÂng (TX Quaûng Ngaõi). Khu thaùp Chaùnh Loä (khu vöïc beänh vieän ña khoa ngaøy nay) laø lôùn nhaát.

Caùc pheá tích ñeàn thaùp Chaøm ôû Quaûng Ngaõi chöùng toû chuùng ñöôïc xaây döïng baèng gaïch kích côõ lôùn (gaïch xaây thaùp nhoû hôn gaïch xaây thaønh), coù ñoä nung cao. Song ñeán nay vaãn chöa tìm ñöôïc daáu tích nôi laøm gaïch.

2. Thaønh luõy:

Thaønh coå lôùn nhaát Quaûng Ngaõi laø thaønh Chaâu Sa (Sôn Tònh). Thaønh naèm ôû vuøng taû ngaïn vaø haï löu soâng Traø Khuùc. Thaønh ñaép toaøn ñaát, coù bình ñoà vuoâng goàm thaønh noäi vaø thaønh ngoaïi. Thaønh Chaâu Sa mang tính quaân söï, nhaèm phoøng thuû, baûo veä cöûa soâng Traø Khuùc.

Ñoái dieän vôùi thaønh Chaâu Sa ôû höõu ngaïn soâng Traø Khuùc laø heä thoáng phoøng thaønh Coå Luõy. Phoøng thaønh naøy goàm thaønh Hoøn Yaøng vaø thaønh Baøn Côø, phoøng thaønh coù ñoä cao thuaän lôïi cho vieäc quan saùt maët bieån, laø ñoàn tieàn tieâu baûo veä cöûa Ñaïi (nôi soâng Veä vaø soâng Traø Khuùc ñoå ra bieån).

Taïi xaõ Nghóa Phöông (Tö Nghóa), moät thaønh ñaép ñaát döïa vaøo ñoài nuùi, goïi laø thaønh Baøn côø, coù bình ñoà vuoâng, phía taây cuûa thaønh "coù baõi ñaù sa thaïch cheá taùc dang dôû.

Thaønh naøy coù tính chaát voïng laâu thaønh hôn laø thaønh phoøng thuû. Taïi thoân Ñaïi An (xaõ Haønh Thuaän - Nghóa Haønh) coù daáu veát moät bôø thaønh baèng gaïch. Gaïch ôû ñaây coù kích thöôùc 50 x 20 x 9 cm ñöôïc nung ôû nhieät ñoä cao. Bôø thaønh gaïch chaïy

theo höôùng baéc-nam, aùn ngöõ vuøng Baøu Ñóa, voán laø con soâng coå Taïi Thu Loä (TX Quaûng Ngaõi) cuõng tìm thaáy daáu veát pheá thaønh khaù lôùn, ñöôïc xaây döïng baèng gaïch döïa theo ñòa hình ñoài nuùi.

Toùm laïi, coå thaønh Chaøm ôû Quaûng Ngaõi khoâng nhieàu, song coù ñoùng goùp moät phaàn tö lieäu quan troïng veà ngheä thuaät caáu truùc xaây ñaép thaønh cuûa ngöôøi Chaøm. (Xem theâm ôû phaàn di tích kieán truùc coå).

3. Caùc nhoùm töôïng Chaøm:

Caùc töôïng Chaøm ôû Quaûng Ngaõi naèm ôû giai ñoaïn Traø Kieäu muoän, ñöôïc ñònh hình vôùi phong caùch Chaùnh Loä theá kyû IX-X Caùc töôïng ñeàu mang veû ñeïp thanh thoaùt, thon thaû, ñöôïc theå hieän moät caùch kheùo leùo, tinh teá. Tröôùc kia, khi khai quaät di tích thaùp Chaùnh Loä ngöôøi Phaùp ñaõ thu ñöôïc khaù nhieàu töôïng ñem veà tröng baøy ôû Baûo taøng Chaøm (Ñaø Naüng). Hieän nay coøn laïi ôû ñaây moät soá töôïng nhö:

- Töôïng Caja Simha: Theå hieän huyeàn thoaïi con vaät ñaàu voi mình sö töû vôùi nhöõng ñöôøng neùt thanh goïn dieãn taû hình to khoûe, ñaày söùc soáng, trang trí thaân baèng nhöõng caùnh hoa nhoû li ti.

- Töôïng Ganesa (bò gaõy ñaàu) tìm thaáy ôû Sôn Tònh vaø moät töôïng coøn nguyeân tìm thaáy ôû Bình Sn, ñöôïc cheá taùc baèng sa thaïch. Ñaàu töôïng thon daøi, coå töôïng coù ngaán, ngöïc nôû, buïng pheä . Töôïng ñöôïc trang trí ñôn giaûn, toùc teát ngöôïc, buoâng xoõa ngang löng, tay ñeo voøng trn, chaân quaán saêmpeát. 

Töôïng Vuõ nöõ Chaøm tìm thaáy

ôû pheá tích Thaùp Chaùnh Loä, Quaûng Ngaõi

- Phuø ñieâu vuõ nöõ aùpsara: thaân töôïng troøn tròa, hôi thoâ, cao khoaûng 0,55 m, maët troøn, toùc buùi, tay daøi, ngöïc nôû, tay voøng tröôùc ngöïc, daùng thanh thoaùt, tl leä caân ñoái.

- Phuø ñieâu chim thaàn Caruda: coù ñöôøng neùt khaéc chaïm ñaù noâng saâu tinh teá, khoûe khoaén, caùc hoïa tieát trang trí tæ mæ, meàm maïi.

- Beä thôø ôû thaùp Khaùnh Vaân (Tònh Thoï, Sôn Tònh): kích thöôùc 1,4 x 0,9 x 0,34m. Moät caïnh ñöùng cuûa beä thôø coù trang trí hình laù nhæ, giöõa laù nhæ coù töôïng tu só ñang chaép tay. Töôïng tu só coù göông maët daøi, nhoû heïp, coù soáng muõi cao, thaân troøn chaéc. Töôïng ñoäi muõ hai taàng, chaân quaán xaø-roâng, hai beân töôïng tu só coù taïc hình chim thaàn Caruda ñoái xöùng nhau. Phuø ñieâu cuûa beä thôø thaùp Khaùnh Vaân ñöôïc theå hieän boá cuïc caân xöùng, haøi hoøa.

- Taám lanh-toâ ñaù: tìm thaáy trong coâng trình kieán truùc cuûa di tích Chaøm ôû Thu Loä, daøi 1,86 m, coù hai ñaàu moùc vaøo cöûa töôøng. Phaàn treân cuûa taám lanh-toâ thaúng, phaàn döôùi ñöôïc goït ñeõo theo hình caùnh cung vôùi tyû leä caân xöùng, haøi hoøa. Gôø rìa ñöôïc khaéc vaïch ñeàu nhau.

4. Bi Kyù Chaøm: 

ÔÛ Quaûng Ngaõi ñaõ tìm thaáy moät bi kyù khaéc treân ñaù töï nhieân ôû Ñöùc Phoå vaø moät bi kyù tìm thaáy ôû thaùp Chaùnh Loä. Caùc bi kyù ñeàu duøng töï daïng Sakrit, chöõ khaéc chìm, ñöôøng neùt meàm maïi, khoaûng caùch giöõa caùc chöõ ñeàu nhau. Ñaây coù theå laø moät tö lieäu quí cho vieäc nghieân cöùu vaên hoùa Chaêm pa coå.