TUÏC THÔØ CUÙNG CAÙ OÂNG

Tuïc thôø cuùng caù OÂng laø moät tín ngöôõng phoå bieán cuûa cö daân ven bieån nöôùc ta, keùo daøi töø ñaát Nguõ Quaûng xöa (Quaûng Bình, Quaûng Trò, Thöøa Thieân - Hueá, Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi) cho ñeán caùc phuû Hoaøi Nhôn, Phuù Yeân, Bình Khang, Dieân Khaùnh, Ninh Hoøa (nay laø vuøng töø Bình Ñònh ñeán Ninh Thuaän), ñi xa vaøo taän ñaát Ñoàng Nai theo böôùc chaân ngöôøi Vieät.

Nhaø Nam boä hoïc Sôn Nam ñaõ coù nhaän xeùt :"Tuïc thôø cuùng caù OÂng, tuïc thôø baø caâu phoå bieán ôû ngheà chaøi löôùi ôõ Bình Ñònh, Phuù Yeân cuõng ñöôïc ñöa vaøo ñaát Ñoàng Nai" (l)

Caùc taøi lieäu ñieàu tra, khaûo saùt ñaõ ñöôïc coâng boá coøn cho thaáy tuïc naøy xuaát hieän ôû caû nhöõng vuøng naèm saâu trong ñaát lieàn nhö ôû Bình Döông (moät tam giaùc chaâu thoå ôû giöõa soâng Traø Boàng thuoäc huyeän Bình Sôn, Quaûng Ngaõi) "Nöôùc bao vaây caøch bieån nöûa ngaøy soâng (2), xaõ Vang Quôùi Ñoâng (caùch bôø bieån 30km, thuoäc huyeän Bình Ñaïi, tænh Beán Tre), vuøng Vaøm Laùng (thuoäc huyeän Goø Coâng, tænh Tieàn Giang).

Nghieân cöùu veà nguoàn goác, phong tuïc taäp quaùn, ngaønh ngheà cuûa cö daân nhöõng vuøng naøy cuõng nhö haønh trình môû ñaát cuûa ngöôøi Vieät Ñaøng trong, caùc nhaø nghieân cöùu ñöa ra nhaän xeùt xaùc tín raèng: Chính cö daân soáng baèng ngheà chaøi löôùí ven bieån ñaõ ngöôïc theo caùc cöûa soâng dònh cö saâu trong ñaát lieàn ñaõ mang theo tuïc cuùng caù OÂng (voán gaén vôùi bieån khi) ñeán vôùi vuøng ñaát môùi. Vaïn chaøi Bình Döông soáng ôû moät cuø lao nôi cöûa soâng Traø Boàng nhöng ñeán nay vaãn giöõ ngheà ñaùnh caù bieån; coøn caùc gia phaû, tuïc leä cuûa cö daân Vaøm Laùng (Goø Coâng) cho thaáy hoï coù goác tích laø daân ven bieån Quaûng Ngaõi theo luoàng caù ñaõ giong nhöõng con thuyeàn ñaùnh caù cuûa mình chaïy doïc theo bôø bieån vaøo taän phöông Nam.

Vöôït qua ñeøo Ngang trôû ra Baéc, tuïc thôø cuùng caù OÂng vaø cuøng vôùi noù laø laêng thôø OÂng, troø haùt baù traïo ñaõ haàu nhö vaéng boùng, hoaëc chæ laø nhöõng leã caàu ngö mang saéc thaùi khaùc bieät veà tín ngöôõng. Vaäy phaûi chaêng, ñaây laø moät tín ngöôõng cuûa ngöôøi Chaêm, voán gaén boù nhieàu vôùi bieån caû, ñaõ ñöôïc ngöôøi Vieät (vaø caû ngöôøi Vieät mang hai doøng maùu Vieät - Chaêm, haäu dueä cuûa ngöôøi Chaêm baûn ñòa vaø ngöôøi Vieät löu daân) tieáp thu vaø ñöa vaøo ñoù nhieàu neùt tín ngöôõng - vaên hoùa mang ñaäm daáu aán truyeàn thoáng cuûa hai daân toäc.

Huyeàn thoaïi Chaêm keå raèng : Caù voi laø hoùa thaân cuûa moät vò thaàn tieân laø Cha-Aih-Va. OÂng thaàn naøy theo thaày hoïc phaùp thuaät, nhöng sau moät thôøi gian tu luyeän laïi buøng leân khaùt voïng chaùy boûng trôû veà xöù sôû, neân ñaõ caõi lôøi thaày töï bieán thaân thaønh caù voi theo soâng lôùn tìm ñöôøng ra bieån. Ngöôøi hoïc troø phaïm phaùp khoâng thoaùt khoûi lôøi nguyeàn tröøng phaït cuûa thaày. Caù voi Cha-Aih-Va bò caùc loaïi thuûy toäc haønh hình, traûi qua nhieàu kieáp naïn. Söï tröøng phaït cuõng ñoàng thôøi laø thöû thaùch. Vaø Cha - Aih-Va sau bao ginn khoå, traàm luaân ñaõ trôû laïi kieáp ngöôøi vaø ñoåi teân laø Poâ-ri-aâk, töùc laø thaàn soâng bieån, leânh ñeânh nôi daàu soùng ngoïn gioù deå cöùu ñoä chuùng sinh. Giöõa baõo taùp, phong ba, nghe tieáng keâu cöùu cuûa thuyeàn ñi bieån bò naïn, thaàn Poâ-ri-aâk laäp töùc bieán thaønh caù voi reõ soùng ñeán naâng con thuyeàn vaø cöùu ngöôøi bò naïn ñöa vaøo bôø.(3)

Laïi coù truyeàn thuyeát khaùc, noùi raøng thuôû xöa Ñöùc Phaät Quan AÂm trong moät laàn tuaàn du Ñaïi Haûi nhìn nhöõng sinh linh khoå aûi bò cheát chìm ngoaøi bieån khi, loøng ngaäm nguøi thöông xoùt, neân ñaõ xeù chieác aùo caø sa cuûa mình laøm muoân maûnh thaû treân maët bieån roài hoùa pheùp bieán nhöõng muïn vaûi aáy thaønh caù oâng. Caù aáy laïi ñöôïc ban cho boä xöông voi neân coù thaân hình to lôùn vaø nhaän laáy pheùp thaâu ñöôøng ñeå loäi thaät mau haàu laøm cho troøn traùch nhieäm cöùu vôùt ngöôøi laâm naïn. (4)

Truyeàn thuyeát maø oâng Leâ Quang Nghieâm ghi laïi treân ñaây coù leõ laø moät phaät thoaïi xuaát hieän muoän hôn, vaøo thôøi ñieåm ñaïo Phaät ñaõ thònh haønh ôû aán Ñoä vaø lan toûa ra khaép vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Trong quaù tnnh khaûo saùt ôû vuøng ven bieån Quaûng Ngaõi vaø ñaûo Lyù Sôn (cuø lao Reù) chuùng toâi coù dòp kieåm chöùng moät laàn nöõa vaø chia seû nhaän ñònh vôùi nhaø nghieân cöùu Nguyeãn Phöông Thaûo: Khi ñöôïc hoûi, chöa coù ngö daân naøo khaúng khaúng ñònh raèng mình hoaëc ngöôøi cuøng vaïn vôùi mình ñöôïc l caù oâng cöùu naïn (5). Nhöõng tröôøng hôïp "caù OÂng cöùu" qua lôøi keå cuûa hoï luoân ñöôïc ñaët trong moät thôøi dieåm quaù khöù mô hoà hoaëc baûn thaân ngöôøi ñöôïc cho laø coù dieãm phuùc ñoù cuõng laø moät nhaân vaät huyeàn thoaïi.

Cuõng coù giaû thieát cho raèng trong baõo toá coù nhöõng con caù voi vì lyù do naøo ñoù veà söùc khoûe khoâng duû söùc laën saâu, hoaëc bôi vöôït ra ngoaøi vuøng aûnh höôûng cuûa baõo neân ñaõ tìm caùch döïa vaøo moät vaät naøo doù ñeå bôi daàn vaøo bôø. Caùi töïa ñôõ ngaãu nhieân aáy laïi voâ tình giuùp cho con thuyeàn laâm naïn giöõ ñöôïc thaêng baèng töông doái vaø ñöôïc thoaùt naïn. Vaø roài ngöôøi ñöôïc cöùu thoaùt ngôõ raèng vò thaàn hoä meänh döôùi hình haøi con caù khoång loà kia ñaõ ra tay teá doä.

Tuy nhieân, ñaây chæ laø giaû thieát caàn phaûi coù söï kieåm chöùng cuûa caùc nhaø khoa hoïc.

Taøi lieäu thaønh vaên ôû nöôùc ta ghi cheùp veà chuyeän caù voi cöùu ngöôøi xuaát hieän vaøo thôøi nhaø Nguyeãn. Tröông Quoác Duïng trong "Thoái thöïc kyù vaên" cheùp: Haûi thu, tuïc goïi laø caù OÂng voi, mình daøy khoâng vaây, ñuoâi gioáng ñuoâi toâm, kyø noù raát saéc, muõi ôû treân traùn [...j.Khi phong ba noåi daäy, thuyeàn bò ñaém giöõa bieån, caù voi xuaát hieän thöôøng ñoäi leân löng döa thuyeàn vaøo gaàn bôø vaãy ñuoâi boû leân". (5)

Trònh Hoaøi Ñöùc cuõng ñaõ ghi laïi trong "Gia Ñònh thaønh thoâng chí" veà caù voi nhöõng doøng naøy "Töôïng ngö (caù voi): Ñaàu troøn, nôi traùn coù loã phun nöôùc ra, mieäng muõi gioáng nhö con voi, trôn laùng khoâng coù vaûy, ñuoâi coù hai chi gioáng nhö ñuoâi toâm, tính töø thieän, bieát cöùu trôï ngöôøi, neân caùc nhaø ngö ngheä thöôøng goïi laø nhaân ngö (7)

Moät soá ghi cheùp veà caù OÂng ôû vuøng bieån nöôùc ta cuõng ñöôïc tìm thaáy trong caùc taøi lieäu, kyù söï cuûa ngöôøi Trung Hoa nhö nhöõng lôøi daãn laïi saùch Chính töï thoâng trong saùch Trí Ngöyeân, hoaëc An Nam kyù cuûa caùc taùc giaû Cao Huøng Tröng...

Noäi dung nhöõng hieåu bieát veà caù OÂng trong caùc taøi lieäu naøy khaù sô löôïc vaø cuõng khoâng khaùc maáy vôùi nhöõng ñieàu ghi cheùp cuûa caùc taùc giaû Vieät Nam vaø thöôøng ñuôïc xeáp vaøo muïc "dò luïc" (ghi laïi nhöõng ñieàu laï, nhöõng chuyeän khaùc thöôøng).

Caùc nhaø vieát söû trieàu Nguyeãn khi vieát veà Nguyeãn aùnh (Gia Long), vò vua voán coù khaù nhieàu phen duøng thuyeàn troán chaïy keû truy baét trong quaõng dôøi boân taåu, thöôøng nhaéc chuyeän oâng ta coù laàn ñöôïc caù voi cöùu naïn trong moät laàn thuyeàn saép ñaém, neân khi leân ngoâi ñaõ phong cho loaøi sinh vaät bieån naøy laø "Nam Haûi cöï toäc Ngoïc laân thöôïng ñaúng thaàn" nhö ñaõ töøng laøm vôùi "Lang laïi ñaïi töôùng quaân" raùi caù. Caùc trieàu vua keá tieáp Gia Long, nhaát laø Minh Maïng cuõng ra nhieàu saéc phong cho caù OÂng vaø chæ duï cho baù taùnh ñöa vò thaàn naøy vaøo thôø trong caùc aàình laøng vôùi danh xöng "Ñaïi caên quoác gia Nam Haûi".

Caù voi, raùi caù coù cöùu Nguyeãn Aùnh hay khoâng laø ñieàu quaù ñoãi hoà nghi. Nhöng gaén chuyeän naøy vaøo cuoäc ñôøi ngöôøi môû ñaàu trieàu Nguyeãn laø roõ raøng tuyeân truyeàn cho caùi goïi laø "chaân maïng ñeá vöng" cuûa oâng ta. Theâm nöõa vieäc phong thaàn, xeáp ñaúng cho con vaät voán ñaõ ñöôïc thaàn daân suøng baùi cuõng coøn haøm yù theå hieän quyeàn uy toái thöôïng cuûa Thieân töû ñoái vôùi moïi sinh linh trong cöng vöïc trò vì duø ñoù laø "daân ñcon ñoû" hay quaùi nhaân dò vaät treân non, döôùi bieån.

Trong daân gian, ngö daân thöôøng goïi caù OÂng baèng nhöõng teân oâng Nam Hi, oâng Chuoâng, oâng Khôi, oâng Loäng, OÂng Söùa.. . hoaëc goïi theo caùch toân xöng khieám danh laø OÂng.

Ra khi, khi buoâng löôùi maø gaëp caù OÂng ngöôøi laùi chính (toång laùi) seõ haï leänh cho cuïm chaøi môû löôùi caû ôû hai cöûa chöôùng vaø noàm roài vaùi :"OÂng lôõ vaøo löôùi oâng ra cöûa naøy", khi naøo caù voi tìm ñöôïc ñöôøng ra môùi thoâi.

Caù voi cheát, (goïi laø "luïy") thöôøng do beänh hoaëc do caùc loaøi caù döõ taán coâng. Cuõng coù tröôøng hôïp caù voi bò ngöôøi duøng vuõ khí taán coâng. Tuy nhieân dieàu naøy chæ gaây ra bôûi caùc ñoäi thuyeàn nöôùc ngoaøi, daân chaøi ngöôøi Vieät tuyeät nhieân khoâng laøm haïi caù voi

Nhieàu khi do nhöõng taùc nhaân gaây nhieãu loaïn heä thoáng ñònh vò caù voi bi cheäch höôùng, hoaëc do soùng to gioù lôùn caù bò taáp vaøo bôø, maéc caïn nhöng chöa cheát, daân chaøi tìm moïi caùch ñeå cöùu caáp roài ñöa caù xuoáng nöôùc ñi ra bieån. Neáu caù voi bò cheát, ngöôøi nhìn thaáy ñaàu tieân seõ laø Tröôûng töû, tang cheá nhö ñoái vôùi cha meï mình.

Ñaùm tang caù voi ñöôïc caû vaïn chaøi toå chöùc troïng theå, ngöôøi ñi ñöa ñaùm vöøa ñoâng, vöøa toû thaùi ñoä nghieâm caån nhö ñöa tang moät baäc kyø laõo trong laøng.

Trònh Hoaøi Ñöùc cheùp :"Thaáy thaây caù naày [caù voi - Haûi thu] troâi daït, daân chaøi löôùi goùp tieàn mua vaûi, hoøm, lieäm, choân, caát ñeàn phuïng töï. (8)

Daân gian tin raèng baét gaëp caù OÂng luïy laø ñieàu may maén. Ngöôøi baét gaëp cuõng nhö ngö daân caû laøng seõ gaëp nhieàu ñieàu laønh, laøm aên ñöôïc muøa, phaùt ñaït.

Tröôùc naêm 1945, Nhaø nöôùc phong kieán quy dònh vuøng naøo baét ñöôïc caù OÂng cheát thì lyù tröôûng phaûi trình leân phuû, huyeän ñeå quan treân cho ngöôøi veà khaùm ñònh, caáp tieàn tuaát, höông ñeøn, vi ñoû quaán ñuû baùy voøng vaø cho khaâm lieäm, xaây laêng, caáp ruoäng höông hoûa cho ngöôøi"Tröôûng nam" ñeå lo vieäc höông ñeøn, cuùng baùi. Nghi thöùc tang leã cuõng ñöôïc quy ñònh theo "thoï mai gia leã" coù giaûn löôïc moät soá tieåu tieát. Ñuû ba naêm thì caûi taùng, laáy boä xöông xeáp vaøo quaùch, caát giöõ trong laêng, coù ngöôøi troâng coi höng khoùi (9)

Hieän nay, ôû vuøng ven bieån Quaûng Ngaõi nhöõng nghi thöùc tang leã ñoái vôùi caù OÂng luïy vaãn ñöôïc baûo löu haàu nhö nguyeân veïn, nhaát laø ôû vuøng ven bieån thuoäc huyeän Bình Sôn vaø huyeän ñaûo Lyù Sôn.

Tuïc thôø cuùng caù OÂng cuõng nhö thaùi ñoä troïng voïng vôùi caù voi khi soáng cuõng nhö khi cheát thöïc ra laø moät hình thöùc tín ngöôõng vaät linh maø ôû ñaây tröïc tieáp laø quan nieäm cho raèng loaøi caù naøy laø vò thaàn ñoä maïng, ñaáng cöùu tinh trong nhöõng tröôøng hôïp gian nguy treân bieån. Trong taâm thöùc cuûa cö daân chaøi löôùi, nhöõng ngöôøi soáng leânh ñeânh nhieàu ngaøy giöõa bieån khôi, laém khi gaëp soùng to gioù lôùn, tai hoïa ñaém thuyeàn, maát maïng laø noãi aùm tröïc tieáp trong cuoäc möu sinh ñaày gian khoù. Hình aûnh caù OÂng ñöôïc mang trong taâm thöùc cuûa hoï laø choã döïa tinh thaàn quyù giaù, nôi gôûi gaém nieàm tin tröôùc moät bieån khi bao la ñaày quyeán ruõ nhöng cuõng laém nguy nan. Nieàm tin naøy ban ñaàu laø moät nhu caàu veà maët tinh thaàn giuùp ngöôøi ta vöõng vaøng chòu ñöïng tröôùc nhöõng thöû thaùch khaéc nghieät cuûa thieân nhieân. Vaø roài daãn ñeán daáu veát cuûa nieàm tin haèn saâu vaøo taâm thöùc trôû thaønh moät tín ngöôõng daân gian phoå bieán cuûa nhöõng ngöôøi daân chaøi.

Leã cuùng caù OÂng ñoái vôùi cö daân treân laø moät thaùi ñoä tri aân, moät quan nieäm ñaïo lyù mang tính truyeàn thoáng, theå hieän söï ñeàn ôn ñaùp nghóa ñoái vôùi ngöôøi hoä maïng mình trong gian khoù. Coát loõi hieän thöïc cuûa tuïc thôø cöùng caù OÂng chính laø ôû ñaây chöù khoâng phaûi laø do nhöõng chæ duï cuûa tneàu ñình nhaø Nguyeãn lieân quan ñeán caâu chuyeän mô hoà veà "chaân maïng ñeá vöông" cuûa Nguyeãn AÙnh. Ñieàu naøy cuõng giaûi thích söï toàn taïi cuûa leã hoäi caù OÂng cho ñeán ngaøy nay, cho duø haàu heát nghi thöùc leã laït do nhaø Nguyeãn ñaët ra ñaõ bò nhaân daân ta choái töø ít nhaát laø ñaõ hôn nöûa theá kyû, keå töø Caùch maïng thaùng 8/1945 .

Leâ Hoàng Khaùnh (Taïp chí Caåm Thaønh 21 (1999)

----------------------------------------

(1) Sôn Nam – Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, neùt sinh hoaït xöa. NXB TP Hoà Chí Minh 1985.

(2) Thô Teá Hanh

(3) Nguyeãn Vaên Kieân - Beán Tre - Ñaát vaø ngöôøi. Taøi lieäu cuûa ñeà taøi nghieân cöùu ñòa chí Beán Tre - 1985.

(4) Leâ Quang Nghieâm - Nhöõng töïc thôø cuùng ñaëc bieät vaø kyø laï cuûa ngö phuû löôùi ñaêng Khaùnh Hoøa - Taïp chi Baùch khoa Saøi Goøn 1970.

(5) Nguyeãn Phöng Thaøo - Vaên hoùa daân gian Nam boä. - Nhöõng phaùc thaûo - NXB Giaùo döïc Haø Noäi 1994.

(6) Döïa theo Nguyeãn Phöông Thaøo - nt

(7) Trònh Hoaøi Ñöùc - Gia Ñònh thaønh thoâng chí - Saøi Goøn Nha vaên hoùa - Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa xuaát baûn 1 970 - taäp haï.

(8) Quoác só quaùn trieåu Nguyeãn - Ñaïi nam nhaát thoáng chi - baûn dòch NXB KHXH - Haø Noäi 1971.

Taïi sao phaûi Caù boáng soâng Traø

Thanh Thaûo

Caù boáng laø loaïi caù thöôøng gaëp treân caùc soâng trong caû nöôùc ta. Nhö theá, noù khoâng phaûi laø loaøi caù ñaëc bieät chæ coù ôû moät ñòa phöông. Nhöng vì sao, noùi ñeán moùn "caù boáng kho tieâu, hay "caù boáng kho khoâ”, ngöôøi ta laïi nghó ngay ñeán caù boáng soâng  Traø? Hay ñaây laø chuyeän “cuïc boä ñòa phöng", chuyeän "yeâu neân toát" trong aåm thöïc? Toâi cuõnglaø ngöøi coù dòp ñi nhíeàu nôi trong nuôùc, ñaõ aên caù boáng kho khoâ cuûa nhieàu doøng soâng, nhöng toâi cuõng phaûi thuù thaät maø khoâng sôï mang tieáng "boác thôm" queâ mình, laø moãi khi veà laïi QuaûngNgaõi, ñuôïc aên maáy con caù boáng nhoû baèng ñaàu muùt ñuõa, kho khoâ ñeán cong tôùn caû leân, toâi chôït nhaän ra moät höông vò gì laï laém.

Döôøng nhö, ñoù laø höông vò cuûa doøng soâng, muøa chôùm caïn, tieát thaùng 3 khi naéng vöøa ñuû vaøng nhö töôm maät treân doøng soâng, nöôùc vöøa ñuû trong xanh ñeå coù theå nhìn ñöôïc caùt traéng duôùi ñaùy soâng, vaø gioù nam non cuõng vöøa ñuû xoa leân maët ta nhö moät baøn tay thaân gaàn vaø maùt meû. Vuøa ñuû, hình nhö ñoù cuõng laø "tính caùch" cuûa moùn caù boáng soâng Traø kho tieâu. Ñaây nheù nhìn ña caù boáng kho khoâ, ta thaáy: maøu vöøa ñuû vaøng, maøu aáy ñuoïc taïo bôûi nöôùc haøn thaéng vöøa ñoä. Gia vò (chuû yeáu laø tieâu ít ai kho vôùi ôùt, nhaát laø ôùt caû quaû nhö kieåu ngöôøi Hueá kho caù nuïc), vöøa ñuû cay, vöøa ñuû thôm, khoâng gaây "soác" caû cho nhöõng ngöôøi khoâng quen aên cay. Vò vöøa ñuû beùo, buøi, ngoït, maën, khoâng coù vò naøo laán quaù, khoâng coù gì gaây caûm giaùc thaùi quaù. Taát caû chæ phaân bieät khi ta aên chaäm con caù kho vôùi côm naáu hôi khoâ. Nguôøi ta cuõng thöôøng aên caù boáng kho tieâu vôùi chaùo traéng, nhöng theo toâi, aên nhö theá chæ ñuoïc caùI nheï buïng, chöù khoâng khoaùi khaåu. Caù kho khoâ phaûi aên vôùi côm naáu hi khoâ, neáu laø côm gaïo naøng Höông hay gaïo taùm thì caøng tuyeät. AÊn phaûi chaäm, keøm ngaãm nghó, môùi thaám.

Con caù boáng ñöôïc kho vöøa ñuû cöùng, nhöng khoâng cöùng quaù nhö kieåu caù khoâ, cuõng khoâng dai. Noù meàm vaø buøi. Noù cuõng vöøa ñuû nhoû (hay vöøa ñuû lôùn) cho ta aên keøm vôùi moät mieáng côm. Nhung thuôøng ngöôøi queâ toâi, voán ngheøo vaø tieát kieäm, bao giôø cuõng aên con caù boáng nhoû aáy vôùi hai hay ba mieáng côm. Nhung taïi saophaûi laø caù boáng soâng  Traø môùi "ñuùng laø caù boáng ?" Coù leõ, bôûi ñaùy soâng Traø tuyeàn caùt traéng mòn, nöôùc thì trong xanh, chöa kòp bò oâ nhieãm bôûi coâng nghieäp, neân con caù boáng cuûa doøng soâng naøy coù moät ñoä trong raát öa nhìn. Noù mang maøu ngaø cuûa caùt, hôi coù aùnh xanh cuûa maøu nuoùc soâng ,vaø ñaëc bieätlaø noù khoâng lôùn hôn muùt ñuõa tre. Nhìn môù caù boáng ñöïng trong caùi ra baèng tre, chuùng töôi soáng nhö vöøa ñöôïc vôùt töø ñaùy soâng leân, chuùng naûy nheï caùi thaân hình beù boûng, ta chæ nhìn ñaõ thaáy thích roài. 

Baây giôø, caù boáng ôû chôï Quaûng Ngaõi ñaõ baùn baèng caân, tuøng laïng moät, chöù khoâng baùn "môù" nhö tröôùc. Ñuû thaáy, con caù naøy ngaøy caøng trôû neân quyù vaø hieám. Ñaây laø loaïi caù ñaëc bieät deã laøm, caû vôùi nhöõng ngöôøi noäi trôï khoâng chuyeân, bôûi chæ caàn röûa saïch trong nöôùc muoái, sau ñoù öôùp vôùi maém ngon ñoä vaøi tieáng ñoàng hoà, con caù seõ cöùng mình, chôø luùc cho vaøo noài kho. Kho caù boáng baèng xoong nhoâm hay xoong inox cuõng ñuôïc, nhöng khaùc naøo saùu caâu voïng coå ñöôïc ñeäm baèng ñaøn... piano(?). Noù choûi laém! Vaäy thì, toát nhaát laø quay veà vôùi... noài nieâu daân toäc. Caùi nieâu ñaát, caùi traõ ñaát nung reû tieàn vaäy maø ñöôïc vieäc laém ñoù. Caù ñoàng hay caù soâng  maø kho trong traõ ñaát thì con caù vöøa thôm vöøa cöùng, kho caøng laâu aên caøng ngon, bôûichaát ñaát, chaát thoá laøm ñöôïc caùi vieäc  daãn truyeàn vaø ñieàu tieát aâm döông, maën ngoït, cay ñaéng ... 

Theo anh Vaên moät ñaàu beåp ôû Quaûng Ngaõi, ñaõ töøng nhieàu laàn kho moùn caù boáng naøî phuïc vuï caùc nguyeân thuû quoác gia, thì caàu kyø nhaát laø coâng ñoaïn kho caù: phaûi kieám cho ñöôïc rôm khoâ ñaùnh thaønh "con cuùi" vaø quaán voøng troøn xeáp neáp quanh noài ñaát. Sau ñoù chaâm löûa cho rôm nguùn töø töø, ñeå noài caù kho ñöôïc nhöõng voøng löûa rôm oâm chaët... Nhöng kho theá thì phöùc taïp quaù, trong thôøi ñaïi beáp ga baây giôø. Thoâi thì kho treân beáp daàu hay beáp ga cuõng ñöôïc, nhöng nhôù cho nhoû löûa, cöù riu riu ñeå caù thaám tö øtöø, vaø con caù seõ cöùng beân ngoaøi maø meàm beân trong. Coù theå kho vôùi tieâu boät, hay tieâu soï nguyeân haït cuõng ñöôïc vaø con caù khi mang ra baøn aên, neáu ñaït tôùi maøu vaøng trong laø tuyeät. Nhieàu ngöôøi kho quaù löûa hay thaéng nöôùc maøu quaù chaùy, caù seõ coù maøu hôi ñen, khoâng ngon vaø khoâng ñeïp. Bôûi, duø laø aên moät con caù kho nhoû, ngöôøi ta khoâng chæ aên baèng mieäng, maø coøn aên baèng maét. 

Ngöôøi queâ toâi voán giaûn dò, aên uoáng cuõng ñôn giaûn, khoâng caàu kyø. Nhöng döôøng nhö caùch kho caù, nhaát laø kho caù boáng, ñaõ aøn vaøo hoï töø bao ñôøi, neân hoï caån troïng vaø kheùo leùo khi thöïc hieän moùn aên coi boä ñôn gæan naøy. ToâI bieát, nhieàu ngöôøi queâ Quaûng Ngaõi, baây giôø soáng taän beân Taây beân Myõ, ngaøy xuaân, khoaûng cuoái xuaân laïi nhôù veà nieâu caù boáng kho cuûa soâng Traø, vaø hoï muoán nhöõng ngöôøi thaân cuûa mình ôû queâ nhaø guûi baèng ñöôcï sang cho hoï nhöõng lon nhoû ñöïng caùi moùn aên daân daõ aáy Ngöôøi queâ naøo thích moùn aên queâ aáy cuõng laø chuyeän thöøông. Nhöng toâi coøn bieát raát nhieàu ngöôøi khoâng phaûi queâ Quaûng Ngaõi, sau khi coù dòp ñöôïc vaøi ba laàn thuôûng thuùc moùn caù boáng soâng Traø kho tieâu, ñeàu muoán "phieàn baïn beø mình ôû Quaûng Ngaêi thænh thong guûi laøm quaø cho hoï moät keo nhoû moùn "traân baûo" doù.

Toâi coù anh baïn laø kyõ sö giao thoâng kieâm nhaïc só, ngaøy anh veà Quaûng Ngaõi môû con ñöôøng leân ñaàu moái Thaïch Nham, anh ñaõ vieát ñöôïc nhieàu baûn nhaïc veà Qung Ngaõi gaây xuùc ñoäng cho nguôøi queâ ôû ñaây. Moät böõa noï, coù moät oâng giaø raâu daøí toùc baïc tìm ñeán gaëp anh, tay oâm khö khö moät goùi to ñöïng trong chieác bao bì raùch. OÂng giaø noùi, vì quyù anh baïn laøm ñuôøng Thaïch Nham, vöøa meán maáy baûn nhaïc cuûa anh vieát veà queâ höông Quaûng Ngaõi, neân oâng ñaõ töï tay kho moät traõ caù boáng soâng Traø, mang tôùí bieáu anh, coi nhö ñeå toû chuùt tình cuûa ngöôøi queâ. Sau naøy, anh baïn toâi noùi, trong suoát caû quaõng ñôøi daøi lang thang phieâu baït cuûamình, ñaõ cho laém, ñaõ nhaän nhieàu, nhöng chöa coù moùn quaø naøo anh ñuoïc nhaän, laïi khieán anh vöøa caûm ñoäng vöøa quyù hoùa vaø ñöa laïi cho anh moät caûm giaùc ... khoaùi khaåu ñeán nhö vaäy. AÁy laø aán tuôïng cuûa cho keøm caùch cho, nhaát laø khi cuûa cho laïi laø moät nieâu caù boáng soâng Traø kho tieâu