BAØN VEÀ HAI CHÖÕ QUAÛNG NGAÕI HAY QUAÛNG NGHÓA

Nhöõng theá heä ngöôøi Quaûng Ngaõi tröôùc ñaây vaø sau naøy seõ coøn thaéc maéc ñòa danh queâ mình ñaõ chuyeån ñoåi Quaûng Nghóa sang Quaûng Ngaõi luùc naøo, nguyeân nhaân gì? Ñeå traù lôøi caâu hoûi naøy nhieàu nhaø nghieân cöùu ôû ñòa phöông ñaõ coù nhöõng caùch lyù giaûi khaùc nhau raát thuù vò. Vôùi muïc ñích tìm hieåu coäi nguoàn, döïa vaøo nhöõng tö lieäu goác, toâi xin maïo muoäi ñöa ra moät soá nhaän xeùt may ra coù theá soi roïi theâm nghi vaán treân.

Vôùi yù ñoà môû roäng ñaát ñai veà phöông Nam, nhaø Hoà (1400 - 1407) laáy ñaát Coå Luyõ (Quaûng Ngaõi ngaøy nay) ñaët laøm hai chaâu: Chaâu Tö vaø Chaâu Nghóa, ñeán ñôøi Hoáng Ñöùc - Leâ Thaùnh Toâng (1460 - 1497) laïi ñoåi laøm phuû Tö Nghóa (goàm 3 huyeän: Nghóa Giang, Bình Sôn vaø Moä Hoa). Khi ñoaøn quaân coâng Nguyeãn Hoaøng vaøo traán thuû Thuaän Quaûng (Thuaän Hoùa vaø Quaûng Nam) naêm Nhaâm Daàn thöù 45 Leâ Hoaèng Ñònh thöù 3 (1602) laïi ñoåi phuû Tö Nghóa thaønh phuû Quaûng Nghóa (thuoäc Thöøa Tuyeân Quaûng Nam). Sang ñôøi Taây Sôn (1788 - 1802) ñoåi ñaát naøythaønh phuû Hoøa Nghóa: NaêmTaân Daäu (1801) nhaø Nguyeãn laïi ñoåi thaønh dinh roài traán Quaûng Nghóa. Naêm Minh Maïng thöù 13 (1832) trong cuoäc saép xeáp laïi ñôn vò haønh chính traán Quaûng Nghóa ñoåi thaønh tænh Quaûng Ngaõi.

Ñòa danh Quaûng Nghóa (laø chaâu, phuû, dinh hoaëc traân) ñaõ toàn taïi haøng traêm naêm neân khoâng deã moät sôùm, moät chieàu maø moïi ngöôøi chaáp nhaän teân môùi, maëc duø Ngaõi laø do Nghóa ñoïc cheäch ñi. Vì chæ thay ñoåi caùch phaùt aâm nhöng cuøng töï daïng neân baûn dòch cuûa moät soá taùc phaåm Haùn sang Noâm nhö Quoác Trieàu ñaêng khoa luïc (Trung taâm hoïc lieäu Saøi Goøn dòch) cuûa Cao Xuaân Duïc, khi dòch laø Nghóa, khi dòch laø Ngaõi. Ví duï : Khoa thi hoäi Nhaâm Daàn Thieäu Trò thöù II (1842) Tröông Ñaêng Trinh (tieán só) ghi queâ laø Quaûng Nghóa, coøn Ñoã Ñaêng Ñeä (phoù baûng) ghi queâ laø Quaûng Ngaõi. Maõi ñeán ngaøy nay cuõng coù nhöõng ngöôøi vaàn coøn duøng töø Quaûng Nghóa trong luùc chuyeän troø.

Döôùi thôøi Phaùp thuoäc (1884 - 1945) caùc loaïi giaáy tôø thuoäc veà haønh chaùnh nhö theû caên cöôùc, caùc baûn ñòa baï... (goàm chöõ quoác ngöõ (La Tinh), Haùn vaø Phaùp), phaán thò thöïc ñeàu thoáng nhaát ghi Quaûng Ngaõi. Cuõng töø thöïc teá naøy, coù ngöôøi cho raèng chính ngöôøi Phaùp ñaõ ñoåi Quaùng Nghóa ra Quaûng Ngaõi maø moât trong nhöõng ngöyeân nhaân laø tieáp vò ngöõ "ai" (Ngaõi) ñoái vôùi ngöôøi Taây phöôngdeã phaùt aâm hôn "ia" (Nghóa) cuõng nhö "aát" (quaát) deã phaùt aâm hôn “ít” (quít). Nhöng xeùt nhö theá môùi chæ laø hieän töôïng, chöa ñi saâu vaøo ngoïn nguoàn.

Veà lyù do ñoåi Quaûng Nghóa ra Quaûng Ngaõi, trong Ñaïi Nam nhaát thoáng chí (taäp II, quyeån 8) coù ghi:” … naêm Minh Maïng thöù 13 ñoåi traán thaønh tænh Qung Ngaõi (Nghóa). Caùch vieát Ngaõi (Nghóa) roõ raøng coù yù traùnh aâm Nghóa vôùi lyù do naøo ñoù (coù ít tröôøng hôïp töø "Ngaõi" coù theå thay töø "Nghóa” nhö "nhaân tình nhaân ngaõi” nhöng khoâng ai noùi "ngaõi lyù"). Nhöng taïi sao laïi phaûi traùnh, phaûi kieân aâm nghóa?

Ta bieát raèng caùc trieàu ñaïi phong kieán nhaát laø trieàu Nguyeãn coù leä kieâng teân huùy, teân thuïy cuûa caùc vò vua vaø hoaøng haäu ñöông thôøi. Sau khi leân ngoâi: Nguyeãn AÙnh ñaõ truy toân cho toá tieân 9 ñôøi chuùa cuûa mình (keå töø Nguyeãn Hoaøng) laøm hoaøng ñeá, laäp thaùi mieáu, ñuùc cöûu ñænh ñeå xöng coâng. Nhöng nhöõng vò "gia ñeá” naøy coù ñöôïc “kî huùy” hay khoâng ? Tra cöùu Quoác trieàu ñaêng khoa luïc hôn 500 tieán só vaø phoù baûng vaø Quoác trieàu höông khoa luïc (hôn 5.000 cöû nhaân) cuûa trieàu Nguyeãn coù raát nhieàu baäc khoa cöû ñoåi teân, ñoåi chöõ loùt. Cuï theå nhö chæ khoa thi hoäi AÁt Söûu - Tö Ñöùc thöù 18 (1865) caùc vò: Vuõ Chu (phoù baûng) sau ñoåi taø Vuõ Daùc; Leâ Minh (phoù baûng) ñoåi laø Leâ Löông (truøng teân huùy vaø teân thuïy cuûa Toâ Quoác coâng Nguyeãn Phuùc Chu ñöôïc truy toân laø Hieán Toõng Hieäu Minh Hoaøng ñeá); Nguyeãn Thuaàn (phoù baûng) sau ñoåi laø Nguyeãn Tích (truøng teân Nguyeãn Phuùc Thuaàn, ñöôïc truy toân laø Dieäu Toâng Hieâu Ñònh Hoaøng ñeá); Laâm Duy Nghóa, cöû nhaân khoa Maäu Tyù Minh Maïng thöù 9 (1828); thöôïng thö sau ñoåi laø Laâm Duy Thieáp (coù nôi dòch laø Duy Hieäp). Leâ Vaên Nghóa cöû nhaên khoa Maäu Ngoï Töï Ñöùc thöù ll (1858) chöùc tuaàn phuû, sau ñoåi thaønh Leâ Nhö Daïng (truøng teân thuïy cuûa Nguyeãn Phuùc Traên (1687-1699) ñöôïc truy toân laø Anh Toâng Hieâu Nghóa Hoaøng ñeá ñöông thôøi goïi laø Chuùa Nghóa) v .v …

Vaäy roõ raøng teân thuïy vaø teâu huùy cuûa caùc chuùa Nguyeãn maø cuï theå Quaûng Nghóa phaûi ñoïc thaønh Quaûng Ngaõ vì kieâng teân thuïy cua Hieáu Nghóa Hoaøng ñeá. Nhöng neáu nhö khaúng ñònh ñieâu naøy thì taïi sao khoâng kî töø tröôùc maø phaûi ñôïi ñeán thôøi Minh Maïng? Vaø cuõng khoâng theå giaûi thích ñöôïc taïi sao vaãn coøn phuû Tö Nghóa cuõng nhö moât soá cöû nhaân coù quan chöùc caáp thaáp ôû huyeän nhö Buøi Höõu Nghóa … Ta bieát raøng hn caé vua cha (Gia Long) Minh Maïng raát troïng ñieån chöông vaø vaên töï neân moïi vieäc ñeàu coù söï leä vaø vieäc kî ôû ñaây coù theå xem laø “nheï" vì laø toå tieân laâu ñôøi neân chæ aùp duïng trong hoaøng gia, rieâng nhöõng vò ñaïi khoa, nhöõng thöông quaùn thì raát "nhaïy caûm ñoái vôùi nhöõng leä naøy. Vieäc kieâng cöû treân cuõng gioáng nhö moät soá gia ñình thöôøng daân cuøng coù kieân teân huùy oâng baø vaøi ba ñôøi coøn treân nöõa thì loaõng daàn.

Raát mong söï goùp yù trao ñoåi cuûa nhöõng baäc cao minh

Tröông Quang Vaên, Taïp Chí Caåm Thaønh Xuaân Canh Thìn (2000)

[ Home ] [ Up ] 

Neáu coù yù kieán gì veà trang web naøy xin caùc baïn laøm ôn thö veà trantronguyen@vol.vnn.vn  
05 March, 2000