BỔN TÁNH NGƯỜI MIỀN NAM

 

"Chất phác, đơn giản, thành thực": là ba điểm đầu tiên mà chúng ta nhận thấy khi giao tiếp với người miền Nam.

Họ không gian xảo hay khách sáo, ăn uống sanh hoạt giải trí không đòi hỏi nhiều tiện nghi, không nói quanh co úp mở, bô lô ba la và thích xưng hô bình dân:

"Bước vô Trường-Án, vỗ ván cái rầm

Búa xua ông Tham-Biện bạc đầu ông để đâu"

 

Có một câu nói vui để ám chỉ về tánh cách bình dân của người miền Nam: "Hôm qua qua nói qua qua. Hôm nay qua nói qua hổng qua mà qua qua".

 

Giáo sư Thanh Lãng đã nhận định về các tác giả Hồ Biểu Chánh, Huỳnh Tịnh Của, Trương Vĩnh Ký là những người miền Nam như sau: ".. Ông đặt vào vai miệng các vai truyện của ông những ngôn-ngữ đơn sơ chất phác, Hồ-biểu-Chánh đã để tâm quan sát, nghe ngóng và ghi lại được tiếng nói của từng người. Lần đầu tiên, trong tiểu thuyết Việt-Nam, người ta thấy giữa bạn bè, giữa vợ với chồng những cách xưng hô bình dân "mày, tao". Hơn thế, Hồ-biểu-Chánh còn là văn-sĩ của miền Nam, dùng tiếng địa-phương. Văn của ông là văn cùng chung truyền thống với Huỳnh Tịnh Của, Trương Vĩnh Ký .. tức là nói và viết "tiếng A-Nam ròng" là viết tiếng Việt "trơn truột như lời nói". Cái chủ trương của Trương Vĩnh Ký cũng là chủ trương của các nhà văn miền Nam "chống lối văn đài-các miền Bắc".

 

Chính Hồ biểu Chánh đã mượn lời một nhơn vật trong tiểu thuyết của ông để giới thiệu cá tánh người miền Nam:

"Ừ, ở đây mọi người đều như vậy hết thảy. Có cái gì trong bụng thì trút ra hết, không thèm giấu giếm vì ghét cái thói phách lối, láo xược, giả dối, bợ đỡ ..".

 

Tác giả Việt Cúc khi đề cập người xưa Gò Công cũng cho họ có "tánh tính thuần phác" và "mặc dầu, tứ dân, tứ thú: Sĩ, nông, công, thương, hoàn cảnh có khác nhau, nhưng chung đúc có 1 tấm lòng, một bổn năng hay ý tưởng, là tình chơn thật mà thôi".

 

Chúng ta hãy nghe Sơn Nam kể một giai thoại ám chỉ tánh thành thật của người miền Nam: " .. Lại còn chuyện "ma ăn ở ngay thẳng" mà người Miên gọi là "người lương thiện" những người bí mật ở giữa rừng. Vào mùa lúa chín, thỉnh thoảng vài bó rơm từ trên rừng trôi xuống. Đêm sáng trăng, đâu đó từ ngọn tràm xa xôi vang lên tiếng cười, tiếng chày giã gạo, gà gáy chó sủa. Ai đánh bạo dám vượt sình lầy thì đến nơi nào đó tình cờ gặp xóm nhà cao ráo, có chó chạy ngoài sân, trong nhà cơm dọn sẵn, món ăn vơi lần hồi, những cái hũ rượu nhấc lên hạ xuống, trong bếp thì lửa cháy, khúc củi từ từ đút vào lò. Dân trong vùng tin rằng đó là nơi cư ngụ của những người khuất mặt, chẳng bao giờ người phàm mắt thịt thấy được. Đến hôm nọ, một thằng bé giữ chim ở sát ven rừng bị mất tích. Ngày qua tháng lại chẳng ai tìm gặp xác nó. Chuyện bị lãng quên. Đôi ba năm sau, thằng bé lại về xóm, thuật lại đầu đuôi tự-sự: Hôm xưa ngồi tại chòi, nó gặp ông lão lạ mặt rủ đi chơi. Nó đến xóm giữa rừng, ông lão gả con gái cho, hai vợ chồng ăn ở sanh một con. Đời sống thảnh thơi đủ ăn đủ mặc, ban ngày vợ ra đồng cày cấy, chồng ở nhà giữ con, uống rượu. Thế rồi đất bằng sóng dậy. Một hôm con khóc, nó dỗ con rằng: "Đừng khóc, mẹ mày đi mua bánh, lát nữa đem về cho mày ăn". Khi người mẹ về, đứa con khóc đòi bánh, hỏi ra thì biết rằng nó đã nghe lời nói dối của cha. Chuyện ấy lại thấu tai ông lão, ông lão đến gặp chàng trai cho biết rằng ở xứ nầy cấm nói dối, ai nói dối thì bị đuổi đi nơi khác. Nói xong, ông lão nắm tay chàng trai, đưa vào rừng. Một đỗi thấy đồng cỏ trước mặt, ông lão bèn nói: "Trước kia, quê quán mầy ở đó, chỗ có mấy ngọn cau. Mầy theo hướng đó mà về". Nói xong, ông lão quay mặt, mất dạng. Chàng cứ bước tới, thỉnh thoảng day lại để nhận ra vị trí của quê-hương vợ. Hễ chàng đi tới thì rừng cây cứ mọc thêm, lấp phía sau lưng. Chàng về xóm, sống với người phàm mắt thịt mà tâm-trí cứ bâng-khuâng, vừa hờn giận, vừa hối-tiếc. Trong xóm kẻ thì sợ sệt, kẻ thì chế giễu, xem giai thoại mà chàng kể như những ảo tưởng của người bị ma bắt, ma giấu, nghĩa là khật khùng. Không rõ từ đó người ta gặp những bó rơm trên rừng trôi về hoặc nghe tiếng giã gạo xa xôi nữa chăng? Chỉ biết là mươi năm sau, một đêm trăng tỏ ai nấy đều nghe tiếng khuấy nước ào ào dưới rạch, xen lẫn tiếng heo kêu, trẻ khóc. Hàng chục chiếc xuồng từ phía rừng sâu bơi xuống. Biết rằng đó là những người khuất mặt, người trong xóm hỏi thử:

- Bà con đi đâu vậy?

Họ trả lời rằng bấy lâu họ ở giữa rừng, đêm nay phải dời qua xứ khác vì xứ này khó ở. Một bọn người sắp chiếm cứ, bọn đó gian xảo giả dối, không thể nào sống gần được.

- Nhưng đi đâu?

- Đi về một nơi xa lắm, ở trên núi cao trên trời.

Tụi tui đi đây! Và ai nấy ngạc-nhiên khi thấy mấy chiếc xuồng ấy từ-từ bay lên, hổng mặt nước rồi lơ lửng, rút lên mây bạc. Vài tháng sau, quả thực thực dân Pháp đến ven rừng U Minh, hồi cuối thế kỷ 19, sau khi dẹp cuộc khởi nghĩa của ông Nguyễn Trung Trực".

 

Chúng ta hãy thưởng thức câu hò tình tứ nhưng thẳng như ruột ngựa của cậu trai xưa ở miền Nam đáp lại cô gái trong một buổi cấy lúa:

" - Anh thương em, anh sắm cho em bộ áo dài màu cà, màu huyết. Anh đây nói thiệt, chẳng phải nói càn. Anh đây sắm cho em một cây kiềng vàng chạm tòng chạm bá, một bộ cà-rá có chạm cửu-long huờn. Anh sắm cho em áo túi đủ màu, lục soạn. Anh chỉ sắm cho anh một cái nón lá đáng giá hai đồng xu. Ăn cơm rồi, anh hút thuốc rê vấn lá trâm bầu. Miễn cho anh đặng chữ ăn nằm, tình chồng nghĩa vợ, cực khổ gì anh cũng chẳng có than!".

 

"Ôn hòa, thực tế" : Người miền Nam " (..) đã khéo dung hòa lẫn nhau mà sống, không tỏ ra quá khích, sao cho nếp sống tôn giáo hoặc quan điểm chánh-trị của mình không làm hại trực-tiếp đến quyền lợi của bà con lân cận.

Không kỳ thị tôn-giáo hoặc thói ăn nết ở của kẻ khác.

Đồng thời, tự kiềm chế để sửa đổi cho nếp sống của mình đừng trở thành thù nghịch với người khác. Ai thích chùa chiền, thích đi nhà thờ, thích lên đồng bóng, chưng dọn theo Tây, theo Tàu thì cứ tha hồ. Tôn giáo nào cũng tốt, miễn là cổ xúy cho tình nhơn loại, lòng từ bi bác ái, làm lành lánh dữ, không dùng võ lực và quyền thế để lấn hiếp kẻ nghèo nàn. Đường lối chánh-trị nào cũng tốt hết, nếu nhằm vào mục-đích đánh đổ ách nô-lệ ngoại bang (..) Người có trong nhà năm bảy bàn thờ không ghét kẻ không bàn thờ nào cả. "Mình không theo đạo Phật hoặc Thiên chúa nhưng hễ bên lễ ấy bày lễ lộc mình nên tham-gia .. cầu vui với anh em". Cúng đình là dịp để giải trí, gặp tình nhơn, cờ bạc hoặc bỏ tiền ăn uống."

 

"Chiều chiều dạo, chống ba ton.

Ba ngôn bốn ngữ cũng liều xanh căn xu .."

 

Lễ hội truyền thống như Lễ Hội Bà Chúa Xứ (vía Bà) ở núi Sam Châu Ðốc (25 tháng tư), Lễ Hội Ðền Bà Ðen ở Tây Ninh (rằm tháng giêng), Lễ Hội Cúng Cá Voi ở các vùng ven duyên hải (ngày giờ tùy vùng), Lễ Hội Thánh Ðịa Hòa Hảo ở làng Hòa Hảo Long Xuyên (18 tháng năm âm lịch) ..  đã diễn ra trong nhiều ngày thu hút hàng trăm ngàn người, không những là tín đồ mà còn là du khách.

 

Người miền Nam cũng có tánh ôn hòa, người miền Nam ôn hòa là do óc thực tế. Họ phải dời chỗ nếu nơi khai phá không đủ điều kiện sanh sống mặc dầu đã mệt mỏi muốn an cư. Tôn sợ thần thánh ma quỷ nhưng vẫn phải "phá sơn lâm đâm Hà Bá" sau khi khấn vái cẩn-thận và không quên thờ phượng dưới bóng cổ thụ hay ở ven sông. Họ biết tận dụng mọi phương tiện và tùy hoàn cảnh để sống.

 

Ngoài ra họ còn tận dụng lá dừa thay thế cỏ tranh để cất nhà không như khi còn ở miền Trung. Khí-hậu oi bức, trong Nam, họ không còn ăn vận chĩnh chạc như xưa mà mặc quần xà lỏn, quấn khăn và có khi ở trần trùi trụi. Túm lại, gặp nhiều gian khổ (đến nổi phải "ngủ mùng gió", "ngủ mùng nước")

"U-Minh, Rạch-giá, thị quá sơn-trường

Dưới sông sấu lội, trên rừng cọp đua".

 

Nên họ phải biết sống với thực tế, mà muốn sống với thực tế phải dung dưỡng, ôn hòa với mọi người, mọi hoàn cảnh. Chính Sơn Nam đồng ý: "Óc thực-tế giúp người Miệt Vườn giải quyết được một số vấn đề gay-go như làm cách nào dung hòa Tây phương và Đông phương; dung hòa những thành kiến hoặc nét dị biệt về dân tộc giữa người Việt, người Miên, người Tàu. Cái gì thích hợp thì cứ áp-dụng (nấu cà-ri Ấn độ để cúng ông bà, ăn với bánh mì Tây), ai tử-tế thì chơi thân, chú-trọng vào cuộc sống ở thế-gian, đem thiên-đường xuống mặt đất ngay trong kiếp nầy, ghét lý luận viển vông, tán thành những nét cơ bổn của mọi triết lý, mọi tôn giáo".

 

Hiếu khách: Chúng ta hãy nghe Quách Tấn, một nhà thơ miền Trung, kể lại mẫu đàm thoại giữa ba người gồm vợ chồng nhà thơ Đông Hồ khi tiếp ông ta tại tư gia của nhà văn Nguyễn văn Xung ở Gia Định:

"Mộng-Tuyết nhắc:

- Chắc anh Tấn chưa ăn cơm.

Đông-Hồ cười:

- Chớ mình đã ăn đâu.

- Nhưng mình ngồi lâu quá sợ làm phiền chủ nhơn.

- Năm thuở mười thì mình mới làm phiền một lần, chớ có phải ngày nào cũng đến đâu mà ngại. Phải không anh Tấn? Lâu lắm chúng mình mới gặp nhau.

 

Một giáo sĩ người Ý đã viết về tánh tình người miền Nam như sau: "Ở Việt-Nam thì trái hẳn, người Việt-Nam lại ngay gần ta, hỏi han ta, mời ta ăn uống với họ, nói túm lại, rất là niềm-nở thân mật và lịch sự. Ấy chúng tôi và bạn đồng hành đã được xử đãi như thế. Chúng tôi mới thoạt đến, mà đã được coi như bạn thân từ lâu". Sơn Nam cũng cho người miền Nam "Luôn luôn hiếu khách, trọng khách: nhà cửa dư chỗ cho bạn bè đến ăn ở, nhiều bộ ngựa, dư gối, dư chiếu, dư chén. Thức ăn dễ kiếm, "cây nhà lá vườn".

 

John White, sau khi thăm viếng Saigon trở về Luân Ðôn có viết trong quyển hồi ký "A voyage to Cochinchina năm 1824 như sau:

"Chúng tôi rất thỏa mãn với tất cả những gì chúng tôi nhìn thấy, mang theo cảm tưởng tốt đẹp nhứt về phong tục và tánh tình của dân chúng. Những sự ân cần, lòng tốt và sự hiếu khách mà chúng tôi thấy đã vượt quá cả những gì mà chúng tôi đã quan sát đến nay tại các Quốc gia châu Á .."

 

Tính hiếu khách chẳng qua là một sự lo xa, phòng thân bởi lẽ nếu hôm nay tui giúp anh thì tui hy vọng ngày mai anh sẽ giúp tui khi tui gặp khó. Do đó, chúng ta không ngạc nhiên khi mới gặp nhau, dù chưa quen biết nhau, dân miền Nam đều cơm nước trà rượu như đã là bà con cật ruột.

"Ví dầu cầu ván đóng đinh

Cầu tre lắc lẻo gập ghình khó đi

Khó đi mượn chén ăn cơm

Mượn ly uống rượu mượn đờn kéo chơi"

 

Biểu hiện của tính hiếu khách là các tiệc tùng, họp bạn. Dân Nam Kỳ hay ăn nhậu, đờn ca xướng hát. Nhưng phải hiểu rằng dân Nam Kỳ hôm nay là dân Thuận Quảng khi xưa. Xa quê cha đất tổ, người lưu dân, sau những giờ lao động cực lực hay sau những cơn hiểm nguy, cần có những phút giây để tâm sự hàn huyên với nhau, kể cho nhau nghe những kỹ niệm xưa để vơi phần nào nỗi sầu ly hương.

 

Sống điệu nghệ: Cái luân lý "ăn ở đúng điệu nghệ" thành hình ở miền Nam do hoàn cảnh đặc biệt. Đám lưu dân lập đồn điền hay lập ấp bị bọn quan lại và sĩ phu khinh miệt. Đám lưu dân chuộng tự do, bình đẳng, ra đi xa cửa xa nhà vì họ là nạn nhơn của chế độ cai trị phong kiến tôn ti trật tự.

 

Kẻ sĩ thi đậu cao tập tành trở thành quân-tử. Người dốt chữ làm thuê làm mướn, mặc-nhiên là dân đen, là tiểu nhơn. Người đi lập ấp, người gia nhập đồn điền, kể cả người chỉ huy đều gồm đa số thất học. Họ thú nhận điều ấy với thái độ tự tôn. Đám dân cần cù dốt chữ nay vẫn có luật lệ riêng, luân lý riêng. Đó là "điệu nghệ".

 

Điệu là đạo, nói trại ra.

Nghệ là nghĩa, nói trại ra.

 

Đạo là gì? - Đây là đạo làm người, tổng hợp những nết của Tam giáo: Khổng, Lão, Phật gồm nào lòng từ bi bác ái; tình nghĩa anh em, vợ chồng; thói ăn chơi, hưởng lạc, thú tiêu dao. Nghĩa là nghĩa khí, tiêu biểu cho nghĩa khí là ông Quan vân Trường không lợi dụng quyền thế để lấn hiếp kẻ yếu, không giết kẻ té ngựa, ăn ở thủy chung, dám liều thân vì nghĩa lớn, không nói xấu kẻ vắng mặt. Quan-niệm "điệu nghệ" tạo ra một kiểu anh-hùng, một người quân-tử bình-dân. Cánh cửa của đạo và nghĩa luôn luôn mở rộng để đón tất cả mọi người không phân biệt giàu nghèo, dĩ vãng tốt hay xấu. Giá-trị con người không ở tiền bạc, huyết thống nhưng là ở thái độ tích cực "lâm nguy bất cứu mạc anh hùng" (đối với đồng loại), "bần tiện chi giao mạc khả vong" (đối với bạn bè). Vô dân Tây, làm đại điền chủ mà không biết điệu nghệ thì chưa phải là sang trọng".

 

Phải công nhận Sơn Nam có một nhận xét tinh tế về bổn tánh thích ăn ở đúng điệu của người miền Nam. "Chơi điệu", "biết điệu", "chơi đẹp", "tinh thần mã thượng" là những đặc ngữ thông dụng cũng là quan niệm sống mà nhiều người miền Nam thể hiện dù ít dù nhiều để luôn luôn bớt thù thêm bạn theo quan niệm "tứ hải giai huynh đệ".

 

Hào sảng, phóng khoáng: Chỉ trong giai đoạn đầu của cuộc khai phá đất đai, người miền Nam phải chống chọi cam go, nhưng sau đó, phù sa Cửu Long và Đồng Nai đem bao nhiêu màu mỡ cho ruộng vườn, sanh nhai trở nên dễ dàng, họ trở nên rộng rãi hơn trong hoàn cảnh địa lý mới.

 

Đám bình dân không giàu nhưng đủ ăn, khi cực cũng phải lặn lội nhưng thường họ sống một cách ung dung phóng khoáng, dám ăn dám xài. Còn giới trung lưu, nhất là hạng điền chủ, thường chứng minh nếp sống quý phái của mình bằng cách chưng diện tiêu pha như nước để che dấu cội rễ vốn không mấy đài các sang trọng. Trần nhựt Thăng, chủ bút Lục-Tỉnh Tân Văn đã kêu rêu: "Tôi lấy làm thậm ức cho kẻ giàu có để đi chơi tiên, giỡn tiền, rồi sáng ngày có gặp anh em lại dám cả gan mà khoe mình rằng: hồi hôm thua hết 500, 700 đồng". Ai ở miền Nam chắc đã nghe danh cậu Hai Miên con của quan lãnh binh Tấn .. "công tử Bạc-Liêu".

 

Trong Gia Ðịnh Thành Thông Chí của Trịnh Hoài Ðức viết vào khoảng 1820 có đoạn:

"Vùng Gia Ðịnh nước Việt Nam đất đai rộng, lương thực nhiều, không lo đói rét, nên dân ưa sống xa hoa, ít chịu súc tích, quen thói bốc rời. Người tứ xứ. Nhà nào tục nấy .. Gia Ðịnh có vị trí nam phương dương minh, nên người khí tiết trung dũng, trọng nghĩa khinh tài .."

 

Bản chất đôn hậu mộc mạc là một đức tánh khác của dân Nam Kỳ và cũng bắt nguồn từ điều kiện sanh sống. Bản chất nầy cũng là một nhu cầu cần thiết trong cuộc cộng cư của dân tha phương. Trong một cộng đồng nhỏ, mọi người trước lạ sau quen tạo thành một đại gia đình quần tụ với nhau, do đó họ phải cư xử với nhau bằng tình nghĩa. Những hành động bất tín, bất nghĩa sẽ đưa đến một hình phạt nhục nhã là bị loại trừ ra khỏi cộng đồng, phải bỏ xứ mà đi. Người dân Nam Kỳ vì vậy nhớ ơn và trung thành chẳng những với người sống mà cả với người chết. Thông thường thì có đám giỗ, ngoài việc dọn mâm cơm cúng ông bà cha mẹ còn có mâm cơm bày ra trước cửa nhà để cúng đất đai, cúng những người đã ra đi trong công cuộc vỡ đất mới, cúng thần linh đất đai để những người nầy phù hộ.

 

Nói về sự phù hộ thì dân Nam Kỳ có không biết bao nhiêu thần hộ mạng bởi trên con đường lập nghiệp, họ gặp không biết bao nhiêu hiểm nghèo. Một con thú dữ, một con sông, một tiếng trời gầm, tất cả đều gieo cho họ sự sợ hãi. Trong nỗi bơ vơ, họ luôn cầu nguyện đất trời để phù hộ họ.

 

"Tới đây xứ sở lạ lùng

Con chim kêu phải sợ, con cá vùng phải kinh"

 

Sông nước bao la, kinh rạch chằng chịt và đồng ruộng cò bay thẳng cánh lại là những yếu tố quy định cá tánh của dân miền Nam.

 

Vì vậy đã tạo cho dân Nam Kỳ tánh khẳng khái, bộc trực, ít chịu cúi lòn, kém thủ đoạn. Tính lửa rơm, giận thì nói ngay, có khi hung hăng, nhưng rồi cơn giận cuốn đi theo sông nước, đồng ruộng bao la. Cái cá tính sẵn có ấy lại được tác động thêm bởi những ý niệm trung hiếu tiết nghĩa qua các truyện Tàu đã ảnh hưởng sâu đậm trong tâm tánh của dân miền Nam.

 

Nhưng bản chất cứng rắn nầy có khi là một khí giới yếu trong những hoàn cảnh cần sự dẻo dai, uyển chuyển, nhứt là trong các sanh hoạt chánh trị. Người ta thường nhắc đến ông Trần văn Hương với tất cả hai khía cạnh của đặc tánh nầy.

 

Câu "Ăn mặn nói ngay" để diễn tả tánh bộc trực của dân Nam Kỳ.

Ngoài ra người miền Nam có nhiều trực tánh, tâm hồn cởi mở và thường có cái nhìn lạc quan về cuộc đời và tương lai của họ.

 

SƯU TẦM TRÍCH ĐOẠN

Tài liệu tham khảo: GS. LÂM VĂN BÉ

và Tác giả VƯƠNG ĐẰNG [Luận án Cao học, Saigon 1973]

 

(dat do sưu tầm, Phùng Kim Oanh chuyển)