Date: 11/29/98

Thöa quyù Phaät töû,

Döôùi ñaây laø baøi thuyeát phaùp "Baùt Nhaõ Taâm Kinh" do sö coâ Nhö Thuûy giaûng, cheùp ra töø baêng caùt xeùt.

Baøi giaûng chuû yeáu giuùp Phaät töû öùng duïng Trí Tueä Baùt Nhaõ vaøo ñôøi soáng, neân khoâng ñi vaøo chi tieát töù ñeá, möôøi hai nhaân duyeân v.v ... maø quyù vò coù theå tìm hieåu töø nhöõng nguoàn khaùc.

Vì laø vaên noùi, neân xin chö toân thænh yù queân lôøi.

Xin quyù vò tuøy hæ coâng ñöùc ÑH Nguyeãn Minh Huaán ñaõ cheùp laïi töø baêng ghi aâm, vaø ÑH Chaâu Ngoïc ñaõ ñaùnh maùy laïi. Toâi töï yù ngaét caâu cho deã ñoïc.

Moâ Phaät,

Minh Quang

Buoåi saùng, chuùng ta môùi hoïc qua tieåu-söû caùc vò thaùnh-ni thôøi Phaät.  Nhöõng baøi sôùm mai chuùng ta hoïc coù tính-caùch gioáng nhö chuùng ta hoïc moät ngöôøi beänh naëng ñöôïc ñöa vaøo beänh-vieän, sau thôøi-gian naèm beänh-vieän ñaõ heát beänh maø coøn trôû veà thaønh baùc-só nöõa. ÔÛ ñaây chuùng ta chæ hoïc toùm-taét cuoäc ñôøi cuûa caùc ngaøi thoâi maø hoaøn toaøn chuùng ta khoâng bieát laø caùc ngaøi ñaõ trò-lieäu baèng caùch naøo, thì chieàu nay chuùng ta seõ hoïc caùi caùch caùc vò ñoù uoáng thuoác mau heát beänh, laïi coøn coù theå trôû thaønh baùc-só nöõa; thì caùi caùch ñoù laø chuùng ta aùp-duïng baøi kinh Baùt-nhaõ.

Tröôùc heát, toâi xin giôùi-thieäu vò-trí cuûa Baùt-nhaõ trong vaên-hoïc cuûa Phaät-giaùo.

Baùt-nhaõ laø tieáng Phaïn, dòch sang tieáng Trung-hoa coù nghóa laø trí-hueä, tieáng Vieät-nam mình cuõng giöõ chöõ ñoù laø trí-hueä.

Toâi coù noùi hoài sôùm mai caùi quyù nhaát treân theá-gian naøy laø trí-hueä; töùc laø moät ngöôøi daàu ñeïp, daàu giaøu, daàu treû hay khoûe maïnh caùch maáy maø neáu trí-hueä ngöôøi ñoù khoâng coù thì giaù-trò cuûa ngöôøi ñoù cuõng khoâng coøn. Sôû dó con ngöôøi hôn vaïn-vaät laø nhôø coù trí-hueä; ñeå phuïc-hoài caùi trí-hueä ñoù thì nhaø Phaät coù caùch tu laø laøm sao cho chuùng ta caøng ngaøy caøng saùng suoát vaø minh-maãn; vaø moïi thaønh-quaû toát ñeïp nhaát treân theá-gian naøy ñeàu laø saûn-phaåm cuûa trí-hueä, cho neân trí-hueä ñöôïc coi laø "meï cuûa chö Phaät", töùc laø chö Phaät cuõng nhôø ñoù maø ñöôïc giaùc-ngoä. Thaønh ra caùi hoïc tu cuûa nhaø Phaät laø laáy trí-tueä laøm söï-nghieäp.

Baøi kinh Baùt-nhaõ naøy thuoäc veà heä ñaïi-thöøa; maø heä ñaïi-thöøa vaø heä nguyeân-thuûy khaùc nhau nhö theá naøo?

Hoài thôøi Phaät coøn taïi theá, chuùng ta khoâng bieát chö taêng vaø chö ni tu ra sao, maø chæ bieát sau ñoù coù moät soá kinh-ñieån coøn ñeå laïi; caùi soá kinh-ñieån coøn ñeå laïi ñaàu tieân ñoù goïi laø heä nguyeân-thuûy. Sau heä nguyeân-thuûy coù caùi heä goïi laø boä-phaùi, töùc laø moãi ñòa-phöông tuøy theo caên-cô, tuøy theo quoác-ñoä, coù nhöõng loái tu khaùc nhau, cho neân coù ñeán hai chuïc tröôøng-phaùi.

Sau ñoù, ñeán caùi thôøi caùch ñaây khoaûng hai ngaøn naêm - töùc laø sau Phaät chöøng naêm hoaëc saùu traêm naêm - thì chuùng ta thaáy coù moät phong-traøo laø laøm sao aùp-duïng Phaät-giaùo môû roäng ra cho taát caû moïi ngöôøi cuøng tu chôù khoâng phaûi chæ daønh cho moät thieåu-soá khoâng baän bòu gia-duyeân. Nhö hoài sôùm mai quyù vò ñaõ theo doõi lòch-söû caùc vò thaùnh-ni thì thaáy caùc vò naøy khi ñi tu ñeàu khoâng coù gia-ñình, khoâng coù phuï-tuøng, chæ voâ roài nghe tu moät mình mình; cuõng khoâng nghe noùi ñeán chuyeän caùc ngaøi ñaõ giaùo-hoùa ñoä-sinh ra sao, vaø hoaøn toaøn chuùng ta khoâng thaáy ñeà-caäp ñeán caùi ñôøi soáng cuûa ngöôøi tu-só taïi-gia laø coù theå tu baèng caùch naøo? Nhöng maø ôû ñaây, thôøi ñaïi-thöøa, ...... caùi giaûi-phaùp ñoù coù theå aùp-duïng cho moïi taàng lôùp moïi ngöôøi daân-chuùng, töùc laø khoâng keå ñòa-phöông, khoâng keå tuoåi taùc, khoâng keå nam nöõ, khoâng keå taêng hay tuïc, maø khi aùp-duïng ñeàu coù keát-quaû nhö nhau heát.

Vaø caùi baøi kinh quan-troïng nhaát trong heä baùt-nhaõ, coi nhö toùm taét ñaïi-yù, thì thuoäc veà vaên-hoïc cuûa thôøi ñaïi-thöøa.

Kinh dòch töø chöõ Phaïn sang chöõ Haùn thì do ngaøi Ñöôøng Huyeàn-trang dòch töø naêm saùu traêm boán chín - nghóa laø caùch ñaây hôn moät ngaøn ba traêm naêm - noù goàm taát caû hai traêm saùu möôi chöõ, vaø vò naøo hay tuïng trong thieàn-vieän laø thuoäc loøng heát roài; maø ngay ñeán chuùng toâi, toâi cuõng thuoäc. Toâi thuoäc baøi kinh naøy vaøo naêm toâi môùi coù saùu tuoåi, vaø ñeán khi toâi baét ñaàu ñoïc tuïng, töùc laø khi toâi voâ chuøa tu - töùc laø naêm möôøi laêm, möôøi saùu tuoåi - thì toâi ñaõ thuoäc naèm loøng theâm nhöõng boä kinh khaùc; vaø toâi thaáy coù moät ñieàu laø khi chuùng toâi voâ chuøa tu thì caùi ñieàu-kieän ñeå tu maø trong chuøa baét buoäc laø mình phaûi thuoäc hai thôøi coâng-phu, chuù Laêng-nghieâm, thuoäc kinh Di-ñaø, thuoäc kinh Phoå-moân.

Nhöng maø caùi thuoäc cuûa chuùng ta noù khoâng dính líu gì ñeán caùi trò-lieäu vaø aùp-duïng heát; cho neân toâi coù maáy ngöôøi baïn raát thoâng-minh vaø raát ham tu, khi voâ chuøa xin tu, thì trong chuøa môùi ñöa ra hai thôøi coâng-phu - töùc laø ñöa ra moät soá kinh phaûi hoïc thuoäc loøng - vaø caùc vò ñoù hoïc moät thôøi-gian, ngaùn quaù, roài boû cuoäc heát! Maø trong khi ñoù, neáu chuùng ta aùp-duïng, thì chæ moät baûn kinh Baùt-nhaõ laø aùp-duïng caû ñôøi thoâi.

Toâi ñöa ra thí duï naøy ñeå quyù vò thaáy: chaúng haïn nhö coù ngöôøi bò ñau buïng, coù ngöôøi baøy cho mình theá naøy:

Ngöôøi ñoù noùi raèng: "Coù moät baø ñoù teân laø Nguyeãn thò Ba, baø Ba ñoù vì ñau buïng cho neân ñöôïc oâng thaày thuoác cho moät toa thuoác, toa thuoác ñoù goàm nhöõng vò thuoác nhö sau:... roài baø ñoù veà nhaø, baø uoáng thuoác moät thôøi-gian thì heát ñau buïng."

Caùi toa thuoác sau khi ñöôïc truyeàn mieäng töø ngöôøi naøy qua ngöôøi khaùc thì ñöôïc cheùp thaønh vaên, vaø ngöôøi beänh-nhaân ñau buïng ñoù caàm caùi toa thuoác ñoïc, moät ngaøy ñoïc ba laàn, vaø sau nöõa taêng leân ngaøy ñoïc saùu laàn, cho ñeán khi ñoïc caû traêm laàn, nhöng maø buïng vaãn ñau, cho neân sau moät thôøi-gian ngöôøi ñoù boû cuoäc!

Taïi sao ngöôøi naøy ñoïc caùi toa thuoác maø khoâng heát bònh? Laø vì quyù vò bieát caùi bònh ôû ñaây laø phaûi uoáng thuoác chöù khoâng phaûi ñoïc toa thuoác, neân chuùng ta coù ñoïc haøng traêm haøng ngaøn laàn vaãn khoâng heát ñau.

ÔÛ ñaây cuõng vaäy, nhöõng baûn kinh laø giôùi-thieäu chuùng ta moät caùi toa thuoác ngöôøi xöa ñaõ tu vaø aùp-duïng kieåu naøo maø hoï ñöôïc bôùt phieàn-naõo; maø chuùng ta thì chæ ñoïc toa thuoác, do ñoù maø chuùng ta khoâng ñöôïc thieän-nghieäp, vaø caøng ngaøy chuùng ta caøng thaáy toa thuoác naøy ngaùn quaù, hoaëc coi nhö noù khoâng theå kham.  Ngöôøi khaùc giôùi-thieäu moät caùi toa thuoác hay hôn nöõa thì chuùng ta kieám nhieàu toa thuoác thoâi; caùi beänh ñoù laø caùi beänh maø hoài sôùm môi Phaät raày ngaøi Baù-da laø duø noùi ngaøn haøng, thuoäc haøng ngaøn baøi keä, maø khoâng chuùt lôïi-ích, khoâng baèng nghe xong moät lôøi maø ñöôïc tònh-laïc.

Caùi toa thuoác chieàu nay thì toâi thaáy laø thaày ñaõ coù baûn kinh maø quyù vò ghi laïi; baøi giaûng cuûa thaày veà baøi kinh Baùt-nhaõ thì toâi thaáy toâi khoâng coù ñuû söùc ñeå maø giaûng hay hôn, hay laø roõ hôn; coù ñieàu toâi giaûng baøi kinh laø theo kinh-nghieäm tu cuûa toâi, toâi thaáy nhö theá naøo, vaø toâi uoáng thuoác ra sao thì toâi baøy cho quyù vò.

Thaønh ra caùi baøi kinh naøy toâi nhaán maïnh veà caùi phöông-dieän thöïc-hieän, noù naèm ôû caùi caên-cô khi toâi coøn laø cö-só, ñeán khi toâi baét ñaàu xuaát-gia toâi aùp-duïng tu ra sao, vaø khi theo thaày toâi tu ra sao maø toâi thaáy heát bònh; thaønh ra baøi naøy laø caùi baøi cuõng laáy töø toa thuoác cuûa Ñöùc Phaät maø toâi cuõng nghieân-cöùu uoáng vaø thaáy noù coù giaûm ñau thì toâi noùi theo caùi kinh-nghieäm cuûa moät ngöôøi uoáng thuoác, cuûa moät ngöôøi uoáng thuoác, chôù khoâng phaûi kinh-nghieäm cuûa ngöôøi quaûng-caùo toa thuoác.

Quyù vò naøo muoán tìm hieåu roäng hôn thì ñoïc baøi Baùt-nhaõ Taâm-kinh cuûa thaày giaûng, coøn ôû ñaây toâi chæ giaûng trong caùi phöông-dieän uoáng thuoác thoâi.

Môû ñaàu baûn kinh chuùng ta seõ thaáy coù nhöõng vaên-töï nhö theá naøy (baûn kinh naøy toâi chia ra laøm ba phaàn nhö toa thuoác vaäy):

1- Coù moät vò Boà-taùt teân laø Quaùn-töï-taïi; vò naøy do duøng trí-hueä baùt-nhaõ soi thaáy naêm uaån laø khoâng cho neân ngaøi vöôït qua taát caû khoå. Gioáng heät nhö laø caùi toa thuoác noùi raèng "coù moät ngöôøi teân laø Nguyeãn-thò-Ba truùng ñau buïng, baø naøy môùi duøng caùi toa thuoác goàm nhöõng vò nhö sau naøy... sau thôøi-gian thì baø ñöôïc heát bònh", töùc laø lôøi giôùi-thieäu. 

2- Roài sau ñoù Phaät phaân-tích laø caùi toa thuoác coù nhöõng caùi gì.

3- Cuoái cuøng Phaät khuyeán-khích chö vò Boà-taùt ñeàu nhaân nôi caùi trí-hueä Baùt-nhaõ naøy maø ñöôïc thaønh Phaät; ñoù laø lôøi khuyeán-khích cuûa Ngaøi.

Toâi phaân ñoaïn nhö treân ñaây.

TRÖÔÙC HEÁT MÌNH ÑI THEO LÔØI GIÔÙI-THIEÄU CUÛA PHAÄT.

Ñaàu tieân, vì sao chuùng ta ñi chuøa, vì sao chuùng ta tu?

Quyù vò thaáy, caùi giai-ñoaïn aáu-thô, töùc laø thôøi con nít, caùi thôøi maø coi nhö sung söôùng nhaát cuûa moät ñôøi ngöôøi, laø hoaøn toaøn chuùng ta khoâng thaéc-maéc mình sinh ra ñeå laøm gì, hoaëc cheát roài ñi veà ñaâu, gì heát! Nhöng khi lôùn leân, baét ñaàu va chaïm vôùi nhöõng caûnh khoå cuûa theá-gian, khi ñoù chuùng ta môùi coù nhöõng caùi böùc-xuùc, nhöõng caùi quaèn-quaïi, nhöõng caùi khoå maø khoâng ai giaûi-quyeát, vaø do ñoù chuùng ta môùi ñi tìm baèng caùch goõ cöûa toân-giaùo.

Thaønh ra coù laàn thaày daïy chuùng toâi "Neáu tuïi con soáng hoaøi khoâng cheát coù leõ laø tuïi con khoûi tu, maø neáu cheát roài khoâng taùi-sinh thì chuùng ta cuõng khoûi tu."

Chuùng ta bieát, baây giôø caùi thaân nhöùt cuûa chuùng ta laø caùi thaân naøy mình seõ boû ñi, vaø caùi thaân thöù hai laø thaân-quyeán cuõng seõ töø-giaõ ra ñi, vaø luùc laâm-chung mình ñi moät mình, khoâng tieàn khoâng cuûa, khoâng baø con baäu baïn gì heát, giôø phuùt ñoù ra sao chuùng ta khoâng bieát!

Luoân luoân chuùng ta phaùt taâm tu, hoïc ñaïo laø do chuùng ta chaïm ñeán caùi khoå ñaàu tieân heát maø trong nhaø Phaät goïi laø "baùt khoå" - vò naøo theo doõi nhöõng baøi hoïc tröôùc thì coù nhôù - baøi hoïc Töù-ñeá.

Trong baùt khoå coù chia ra khoå thöù nhöùt laø khoå thaân, khoå thöù hai laø khoå taâm. Thì caùi thaân cuûa chuùng ta coù moät söï baát keå nam nöõ giaø treû, sang heøn giaøu ngheøo, chuùng ta ñeàu bò chi-phoái bôûi nhöõng caùi khoå:

1- thöù nhöùt laø sinh, thì caùi khoå mình ñaõ vöôït qua roài.

2- thöù hai laø caùi giaø, thì caùi giaø naøy khoâng phaûi laø ngöôøi lôùn tuoåi môùi giaø, maø thaät ra caùi thaân xaùc cuûa chuùng ta giaø coãi trong töøng hôi thôû, phaûi khoâng? Ngöôøi naêm tuoåi giaø hôn luùc ba tuoåi, hai möôi tuoåi giaø hôn luùc möôøi tuoåi, vaø naêm möôi giaø hôn luùc boán möôi chaúng haïn, coù nghóa laø thay ñoåi trong töøng giaây phuùt, thì ñoù laø caùi khoå thöù hai.

3- thöù ba nöõa laø caùi beänh, caùi beänh naøy khoâng phaûi sau khi giaø roài môùi beänh maø luùc naøo cuõng coù theå beänh ñöôïc.

4- roài cuoái cuøng laø caùi cheát.

Ñoù laø caùi khoå chi-phoái caùi thaân cuûa mình.

Baây giôø veà taâm thì chuùng ta coù nhöõng khoå nhö sau:

5- thöù nhöùt laø "aùi-duïc-ly", nhöõng ngöôøi maø mình thöông mình phaûi xa lìa, xa vì cheát hoaëc laø xa ñôøi soáng sinh-ly.

6- thöù hai laø nhöõng ngöôøi mình gheùt, laø "oaùn-taéng-hoäi" laø nhöõng ngöôøi mình khoâng öa maø cöù phaûi gaëp maët hoaøi, khoâng thích.  Trong kinh Phaät coù daïy thöông phaûi chia lìa cuõng khoå, gheùt maø phaûi gaëp cuõng raàu; thaønh ra "oaùn-taéng-hoäi" laø nhöõng ngöôøi mình khoâng öa maø cöù phaûi gaëp hoaøi, cöù phaûi ôû chung, thì ñaây cuõng laø caùi khoå.

7- thöù ba laø "caàu-baát-ñaéc", coù nghóa laø nhöõng caùi maø chuùng ta caàu, chuùng ta öôùc mong, ñeàu cuõng khoâng ñöôïc, cho neân ñoù laø caùi khoå thöù ba.

8- coøn caùi thöù tö laø caùi khoå theo danh-töø laø "nguõ-aám xí thaïnh", thì caùi naøy chuùng toâi ñöôïc nhieàu ngöôøi giaûng song khoâng hieåu roõ; nhöng thöù naêm vöøa roài thaày coù giaûng veà "nguõ-aám xí thaïnh" raát laø hay; "xí" laø laãy löøng, "thaïnh" cuõng laø laãy löøng, coi nhö noù hôïp vaø maïnh, chöõ nho noù vaäy thoâi. Nhöng caùi chöõ "nguõ-aám" naøy laø caùi thaân goàm coù xaùc thaân mình - laø saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc - maø ta gaëp trong baøi kinh Baùt-nhaõ naøy, ôû ñaây thaày chæ giaûng giaûn-dò laø ngay khi coù thaân taâm noù laø khoå roài; gioáng nhö Laõo-töû noùi laø sôû dó mình coù taát caû tai-hoïa xaûy ra laø vì mình coù thaân, chöù neáu mình khoâng coù caùi thaân vaø taâm naøy thì tai-hoïa do ñaâu maø coù! Nhö vaäy thì caùi khoå cuûa chuùng ta laø ñaõ cöu mang moät caùi xaùc thaân maø khoâng ñöôïc vöøa yù, cho neân ôû trong naøy coù choã noùi "nguõ-aám xí thaïnh" laø naêm caùi aám naøy noù choáng traùi nhau cho neân noù laøm chuùng ta khoå; maø rieâng thaày hoâm tröôùc - thöù naêm naøy - giaûi-thích cho chuùng toâi thaáy "nguõ-aám xí thaïnh" laø mang caùi thaân naøy töï baûn-chaát noù ñaõ laø khoå roài chôù khoûi caàn caùi khoå theâm gì heát nöõa.

Nhö vaäy, chuùng ta thaáy vì khoå neân chuùng ta môùi tìm caùch hoïc ñaïo. Nhöng maø khi hoïc söû caùc vò thaùnh taêng, thaùnh ni, thaáy laø khi caùc ngaøi chöùng ñaïo thì caùc ngaøi chæ noùi laø "sinh ñaõ taän, vieäc laøm ñaõ xong" coi nhö laø döùt khoå vaø ñöôïc nieát-baøn; vaäy thì chuùng ta trong khi hoïc ñaïo, chuùng ta laøm sao ñeå coù theå tröø caùi khoå naøy?

Nhaø Phaät coù ñöa ra moät caùi giaûi-thích nhö theá naøy:

Quyù vò nhôù, ngaøi Xaù-lôïi-Phaát laø vò ñaïi ñeä-töû trí-hueä nhaát cuûa Ñöùc Phaät, khi veà gaëp moät ngöôøi baïn cuõ, ngöôøi baïn hoûi ngaøi:

"Tu ñöôïc caùi gì?" thì ngaøi noùi laø:

"Ñöôïc Nieát-baøn!" roài hoûi:

"Nieát-baøn laø caùi gì?" Ngaøi noùi:

"Nieát-baøn laø taâm khoâng coøn bò phieàn-naõo, tham, saân, si, chôù khoâng phaûi Nieát-baøn laø caùi choã noù naøo ñoù ñeå chuùng ta chaïy veà." Hoûi:

"Laøm sao ñeå ñöôïc Nieát-baøn?" Ngaøi noùi laø:

"Baùt chaùnh-ñaïo, nhöng maø chæ caàn nhôù moät choã laø moät caâu thoâi ..."

Caâu gì vaäy?

Nhaéc laïi: chuùng ta khoå vì chuùng ta mang thaân vaø taâm naøy, maø "nguõ aám xí thaïnh" laø noù goàm heát taùm caùi khoå naøy. Khi maø caùc taêng-só thôøi Phaät xuaát-gia, nhö hoài sôùm mai mình thaáy, caùc vò thaùnh-ni maø ñoäng-löïc thuùc ñaåy ngöôøi ta ñeán chuøa khoâng phaûi vì thaáy Phaät ñeïp, khoâng phaûi vì thaáy chuøa thanh-tònh, khoâng phaûi vì nghe Phaät thuyeát-phaùp hay, maø chæ vì khoå quaù neân ngöôøi ta chaïy ñeán chuøa.

Nhö vaäy nguyeân-do chuùng ta phaùt-taâm xuaát-gia laø bò caùi khoå böùc baùch, maø caùi khoå laø do coù thaân taâm maø khoå, chôù khoâng phaûi laø vì khoâng coù thaân taâm; nhö vaäy thì chuùng ta coù theå coøn giöõ moät chuùt xíu thoâi laø "khoå vì mang caùi thaân naøy", vaø caùi khoå ñoù ñöôïc goïi caùi khoå nguõ uaån.

Hoài naõy coù noùi, toâi nhaéc laïi:

Baïn ngaøi Xaù-lôïi-phaát hoûi ngaøi:

"Ñi tu theo Phaät ñöôïc caùi gì?" Ngaøi ñaùp laø:

"Nieát-baøn!" Nieát-baøn dòch ra laø söï an-tònh. Laïi hoûi:

"Nieát-baøn laø gì?"

"Nieát-baøn laø taâm khoâng coøn bò chi-phoái bôûi phieàn-naõo tham, saân, si." Hoûi:

"Laøm sao ñöôïc Nieát-baøn?" Ngaøi noùi:

"Toâi tu Baùt chaùnh-ñaïo." Laïi hoûi:

"Baùt chaùnh-ñaïo laø gì?"

"Toâi noùi ra thì hôi daøi, oâng chæ caàn nhôù moät choã thoâi laø chaùnh-kieán, töùc laø thaáy ñuùng!"

Nhö vaäy ôû ñaây khuyeân caùc vò tu moät caùi goïi laø "chaùnh-kieán" töùc laø thaáy ñuùng; thì ôû ñaây baøi kinh Baùt-nhaõ goïi laø "chieáu-kieán", töùc laø thaáy ñuùng. Thaáy cho roõ laø chieáu-kieán.

Toâi coù moät ngöôøi baïn khi ñi daïy kinh nhö theá naøy, laàn ñaàu tieân leân tröôùc quyù Phaät-töû, thì phaùt run leân döõ laém. Quyù sö baø môùi ñöùng phía sau löng noùi:

"Con ñöøng run, ñöøng run; naõy giôø con run quaù!"

Quyù vò ñoù môùi noùi theá naøy:

"Coi nhö khoâng coù ai heát" nhaéc ngöôøi giaûng-sö nhö vaäy ñoù.

Coâ giaûng-sö naøy töï traán-tænh coi nhö khoâng coù ai vaäy. Coâ ta phaùt la leân:

"Coi nhö khoâng coù ai heát!"

Quyù vò thaáy loái naøy thaát-baïi! Taïi sao thaát-baïi? Tröôùc maët mình coù raát ñoâng ngöôøi maø coi nhö khoâng coù ai heát thì ñaâu coù ñöôïc! Thaønh ra caùi thaáy naøy ñaâu phaûi laø caùi thaáy ñuùng, maø thaáy sai chôù gì? Tröôùc maët nhö theá naøy maø toâi noùi "coi nhö khoâng coù ai heát" töùc laø thaáy sai roài. Ngöôøi ta coù ñoâng maø! Thaønh ra loái naøy thaát-baïi.

Kyø sau nöõa môùi aùp duïng moät caùch khaùc nöõa. Quyù sö baø môùi baøy cho vò ñoù theá naøy:

"Coi nhö laø baø con thaân-thuoäc cuûa mình!"

Vaø vò ñoù cöù laåm baåm "coi nhö baø con thaân-thuoäc cuûa mình", vaø vò ñoù phaùt ra micro laø "toâi coi quyù vò nhö laø baø con thaân-thuoäc cuûa toâi."

Noùi ra ñieàu naøy cuõng sai, vì giaû söû nhö ngöôøi ñoù laø meï toâi thì khoûi caàn noùi toâi cuõng coi baø nhö meï toâi. Thaønh ra ôû ñaây, chuùng ta nhìn ra söï thaät ra sao thì y nhö vaäy laø ñuùng, coøn mình phaûi nhìn khaùc ñi caùi nghó cuûa mình ngay hieän-taïi, caùi thaáy cuûa mình ngay hieän-taïi, thì caùi ñoù laø sai.

Chaùnh-kieán ôû ñaây laø thaáy ñuùng: quyù vò hieän-dieän nhö theá naøy, toâi thaáy quyù vò hieän-dieän thì goïi laø thaáy theo chaùnh-kieán.  Coøn giaû söû nhö baây giôø toâi coi nhö quyù vò khoâng coù, hoaëc laø nhö baø con cuûa toâi, theá naøy theá khaùc v.v... thì nhöõng caùi ñoù laø coá gaéng boùp meùo söï thaät ñi. Theo nhaø Phaät, ôû ñaây chaùnh-kieán laø thaáy ñuùng nhöõng söï thaät hieän-dieän; vaø caùi thaáy ôû ñaây coù nghóa laø thaáy roõ caùi laøm chuùng ta khoå laø caùi thaân vaø taâm naøy caáu-taïo bôûi caùi gì?

Tröôùc heát baøi kinh ñöôïc Ñöùc Phaät giôùi-thieäu nguyeân-baûn chöõ nho:

"Quaùn töï taïi Boà taùt haønh thaâm Baùt nhaõ Ba la maät ña thôøi, chieáu kieán nguõ uaån giai khoâng, ñoä nhaát thieát khoå aùch"

Toâi dòch ra laø: "Coù moät vò Boà-taùt teân laø Quaùn-töï-taïi - töùc laø Ñöùc Phaät giôùi-thieäu cho mình teân vò Boà-taùt ñoù - ngaøi do duøng trí-tueä soi thaáy naêm uaån laø khoâng neân dieät ñöôïc heát taát caû khoå."

Ñoù laø lôøi giôùi-thieäu.  Baây giôø, theo baøi kinh naøy, muoán giaûi-quyeát caùi khoå, chuùng ta phaûi thaáy chuùng ta khoå laø do coù caùi thaân naøy. Theo söï phaân chia tö-töôûng AÁn-ñoä thôøi ñoù, thaân naøy ñöôïc caáu-taïo baèng naêm yeáu-toá sau ñaây, maø danh-töø chuyeân-moân goïi laø nguõ uaån. Nguõ uaån goàm coù saéc, thoï, töôûng, haønh, thöùc. Phaûi thaáy cho roõ naêm yeáu-toá ñoù nhö theá naøo - maø thaáy baèng trí-hueä - thì chuùng ta seõ vöôït qua ñeå heát khoå.

Baây giôø quyù vò theo toâi ñeå thaáy laàn laàn.

1- Saéc: Chuùng ta thöôøng dòch laø maøu thoâi. Saéc ôû ñaây laø xaùc thaân, xaùc thaân naøy caáu-taïo baèng caùi gì? Trong kinh keå laø töù-ñaïi, boán thaønh phaàn: chaát raén, chaát loûng, chaát hôi, vaø chaát noùng, caáu-taïo neân caùi thaân naøy. Baây giôø quyù vò thaáy caùi xaùc thaân mình ñöôïc caáu-taïo nhö theá ñoù, nhöng maø noù coù thöôøng hay khoâng, hay laø noù bieán-chuyeån? Noù coù bieán-chuyeån töøng giaây chôù gì!  Ñöùa beù thaùng tröôùc thaáp, thaùng naøy cao caû taác; ngöôøi giaø thaùng tröôùc ít giaø, baây giôø giaø nhieàu, chôù khoâng ai caøng ngaøy caøng treû heát. Con nít thì lôùn leân. Thaáy roõ moïi vaät nhö noù hieän-dieän; thaáy nhö vaäy goïi laø chaùnh-kieán.

Coù ai caøng ngaøy caøng treû ñeïp ñaâu? Ai cuõng caøng ngaøy caøng suy taøn ñi, phaûi khoâng? Chuùng ta thaáy roõ xaùc thaân mình nhö noù hieän-dieän thì goïi laø chaùnh-kieán; chaùnh-kieán caùi xaùc thaân naøy. ÔÛ ñaây mình cuõng thaáy nhö noù hieän-dieän chôù khoâng phaûi boùp meùo ñi, coù nghóa laø chuùng ta caøng ngaøy caøng treû ñeïp maø chuùng ta thaáy caøng giaø caøng xaáu laø sao? Maø chuùng ta nhìn noù nhö noù hieän-dieän goïi laø chaùnh-kieán (thaáy ñuùng), phaûi khoâng?

Ñeå laøm saùng toû caùi söï thay ñoåi xaùc thaân thì Phaät ñöa thí duï theá naøy:

Coù thaèng beù côõ chöøng baûy tuoåi, boû nhaø ñi chôi. Ñi chôi roài buoàn nguû quaù môùi gheù mieáu thoå-thaàn nguû. Trong khi nguû nhö theá thì trôøi toái luùc naøo noù khoâng hay. Cho neân nguû ñeán nöûa ñeâm thöùc daäy, nhöng trôøi toái quaù noù khoâng daùm veà.  Khi ñoù chôït noù thaáy coù moät con quyû ñen. Con quyû ñen vaùc thaây cuûa moät oâng giaø saùu möôi, ñi töø ngoaøi voâ; voâ trong, noù quaêng caùi thaây xuoáng ñoù. Moät laùt sau con quyû traéng cuõng töø ngoaøi chaïy voâ.  Hai con quyû daønh thaây oâng giaø ñeå aên thòt. Hai con giaønh tôùi giaønh lui, vaø con naøo cuõng nhaátñdònh giaønh caû caùi thaây oâng giaø.

Khi ñoù con quyû ñen naøy môùi hoûi thaèng nhoû:

"Caùi thaây naøy ai ñem voâ tröôùc?" Thaèng nhoû noùi:

"Toâi thaáy oâng vaùc ñem voâ tröôùc!"

Luùc ñoù oâng quyû traéng suøng quaù cho neân oâng quyû traéng môùi röùt caùnh tay thaèng nhoû ñeå aên thòt; laø vì con quyû noù coù pheùp maø!  Con quyû ñen thaáy thaèng nhoû beânh mình cho neân noù bò aên thòt, neân oång röùt caùnh tay xaùc cheát theá voâ, tay cuûa oâng giaø cho neân noù daøi hôn tay kia cuûa ñöùa nhoû. Con quyû traéng röùt luoân tay naøy nöõa, thì quyû ñen môùi theá voâ caùnh tay moät caùnh tay nöõa. Laàn löôït noù ñöôïc thay ñeán ñaàu mình tay chaân.  Ñeán khi gaø vöøa gaùy saùng, hai con quyû bieán maát. Caùi thaây thaèng nhoû ñaõ bò con quyû traéng aên thòt laàn laàn roài. Nhöng maø xaùc thaân oâng giaø ñöôïc ñeàn laàn laàn voâ cho noù, maø ñeàu baèng söùc quyû, cho neân saùng hoâm sau thaèng nhoû naøy cuõng queân laø noù cuõng ñaõ ñoåi thaân ñi, noù chaïy veà nhaø.

Vöøa goõ cöûa, keâu: "Maù ôi!" thì ba maù noù ra chaøo noù, hoûi:

"Thöa cuï, cuï kieám ai?"

Phaät keå caâu chuyeän ñoù ñeå chæ raèng trong moät ñeâm thoâi, thaèng beù baûy tuoåi ñaõ bieán thaønh oâng giaø saùu möôi. Söï thay ñoåi quaù mau cho neân mình thaáy laø mình giaø quaù mau.  Nhöng ôû ñaây mình thaáy con quyû ñen töôïng tröng cho ñeâm, con quyû traéng töôïng tröng cho ngaøy. Ñeâm vaø ngaøy tôùi lui rieát roài noù ñoåi mình thaønh giaø luùc naøo maø mình khoâng hay.

Quyù vò cöù laâu laâu giôû an-bum ra thì thaáy ngaøy thaùng naøo mình nhoû xíu theá naøy, baây giôø taïi sao mình lôùn theá naøy? Söï thay ñoåi naøy döôøng nhö mình khoâng thaáy, nhöng thieät ra noù thay ñoåi töøng ngaøy töøng ñeâm, vaø ñeán baây giôø chuùng ta giaø hoài naøo maø chuùng ta khoâng hay, quyù vò coù thaáy khoâng?

ÔÛ ñaây ít coù göông soi, cho neân toâi cöù töôûng toâi gioáng nhö hoài toâi môùi voâ ñaây, töùc laø hoài toâi môùi hai möôi maáy tuoåi.  Nhöng maø laâu laâu veà nhaø soi kieáng voùc daùng mình, toâi heát hoàn. Nhìn voâ kieáng, toâi thaáy mình laø moät baø giaø, trong khi ñoù mình ngôõ mình hai möôi, hai moát tuoåi thoâi. Thaønh ra söï thay ñoåi quaù chaäm cho neân chuùng ta khoâng thaáy, nhöng thieät ra noù thay ñoåi töøng ngaøy. Vò naøo coù hoïc vaïn-vaät hoïc lôùp möôøi hai hoài xöa, thì noùi chæ caàn baûy ngaøy ñuû ñeå chuùng ta ñoåi heát taát caû teá-baøo thaønh moät con ngöôøi môùi roài.  Nhö vaäy thì nhìn caùi xaùc thaân naøy thay ñoåi theo töøng giaây phuùt, khoâng luùc naøo laø beàn bæ heát, caùi ñoù laø chaùnh-kieán, phaûi khoâng? Thaáy noù thay ñoåi, sinh-dieät töøng giaây töøng phuùt, ñeán baây giôø chuùng ta chöa kòp nghó gì heát thì mình ñaõ giaø roài. Nhö vaäy thì caùi xaùc thaân naøy thay ñoåi, khoâng beàn chaéc, quyù vò thaáy roõ raøng, ñoù ñöôïc goïi laø chaùnh-kieán.

2- Qua ñieåm thöù hai laø Thoï, chuùng phaûi chaùnh-kieán baèng caùch naøo?

Thoï laø caûm-giaùc. Chuùng ta coù nhöõng caûm-giaùc vui, buoàn, hoaëc khoâng vui khoâng buoàn. Nhöng maø caûm-giaùc naøy khoâng coá-ñònh.

Quyù vò ñeå yù ñieåm naøy: caûm-thoï noù tuøy theo duyeân thoâi. Chaúng haïn nhö quyù vò ôû nhaø ao ñaát maø xeáp baèng nhö vaäy chaéc laø khoå döõ laém; maø voâ ñaây mình chen ñöôïc moät choã, thaáy vui, laø taïi sao? Cuõng choã ngoài ñoù maø mình ôû nhaø mình, mình khoâng theøm giaønh; mình naèm caû phoøng ôû nhaø mình, mình thaáy coøn chaät. Voâ ñaây ngoài chæ coù moät chuùt mình thaáy ñöôïc haïnh-phuùc.

Caùi caûm-thoï naøy khoâng tuøy thuoäc ngoaïi-caûnh maø tuøy theo quan-nieäm cuûa mình. Thöû hoûi quyù vò, saàu rieâng ngon hay dôû? Coù ngöôøi cho saàu rieâng laø thuùi, coù ngöôøi khen saàu rieâng laø thôm. Coøn röôïu laø ngon hay dôû? Hoâm tröôùc ñi ra Haø-noäi trong buoåi chieâu-ñaõi, ngöôøi ta coù môøi uoáng la-de, toâi töôûng laø ngon laém, teù ra laø noù ñaéng döõ laém, noù khoâng ngon gì heát! Caø-pheâ cuõng ñaéng nöõa, nhö vaäy maø coù nhöõng ngöôøi boû tieàn ra uoáng caø-pheâ, uoáng la-de chôù gì? Huùt thuoác laù nöõa! Toâi nghe noùi coù ngöôøi moãi ngaøy boû ra maáy traêm ñoàng ñeå huùt thuoác, maø toâi thaáy khoùi thuoác coù ngon gì ñaâu!

Cuõng laø moät caùi saéc ñoù, cuõng laø moät caùi caûnh ñoù maø coù ngöôøi thaáy vui, coù ngöôøi thaáy buoàn. Coù ngöôøi mình chæ nghe tieáng chöûi theà thoâi laø mình thaáy phaùt giaän roài, thaáy khoù chòu; vaäy maø coù ngöôøi chöûi theà caû ngaøy caû ñeâm roài sao? Töùc laø coù caùi gì hoï thaáy khoaùi hoï môùi chöûi chôù! Cuõng coù ngöôøi nghe nieäm Phaät thì vui, coù keû nghe nieäm Phaät thì buoàn. Thaønh ra caùi caûm-thoï naøy noù tuøy-thuoäc vaøo ngoaïi-caûnh.

Toâi nhôù luùc coøn nhoû ñi hoïc, côõ möôøi boán, möôøi laêm tuoåi, hoïc cuøng lôùp maáy ñöùa con trai laáy keïo chewing gum noù choïi leân ñaàu toâi, luùc ñoù toùc dính caû chuøm, phaûi laáy dao lam caét quaêng ñi maáy ñuoâi toùc. Toâi nhôù toâi ñaõ khoùc, khoùc oâi laø khoùc, khoùc ñeán noãi thaày giaùo phaûi baét maáy tuïi con trai quyø goái heát. Sau ñoù ñoä moät naêm, toâi caïo nguyeân caùi ñaàu; khi ñoù tuïi baïn trai môùi ñeán hoûi tui: "Sao baây giôø chò daùm caïo nguyeân caùi ñaàu, maø tröôùc ñoù toâi laøm chò ñöùt coù maáy coïng toùc maø chò laøm cho toâi quyø coät côø nhö vaäy?"

Nhö vaäy caùi caûm-thoï cuûa chuùng ta goàm coù vui, buoàn, khoâng vui khoâng buoàn, nhöõng caùi naøy noù tuøy-thuoäc vaøo ngoaïi-vi nöõa phaûi khoâng? Thaønh ra caùi naøy noù cuõng voâ-thöôøng, noù khoâng coá-ñònh.  Nhöõng ñieàu naøy hoâm qua chuùng ta thaáy laø vui, maø böõa nay thaáy laø buoàn roài.  Thaønh ra caùi naøy mình thaáy noù voâ-thöôøng.

Taïi sao coù nhöõng ngöôøi töï-töû? Taïi vì hoï töôûng caùi vui hay buoàn naøy noù cöù nhö vaäy hoaøi cho neân chòu khoâng noåi. Coù nhöõng caùi buoàn mình chòu hoaøi khoâng noåi cho neân mình troán ñi, baèng caùch töï-töû, hoaëc laø ñi uoáng röôïu, hay laø say söa gì ñoù.  Baây giôø thaáy roõ caùi vui hay laø caùi buoàn naøy laø ôû ngoaïi-caûnh cho neân chuùng ta bieát maø tìm caùch chuyeån noù; chuyeån ñöôïc chôù gì? Nhö vaäy con trai ôû bieån noù bò moät vieân ñaù voâ trong buïng thì noù ñau nhöùc. Nhöõng con yeáu seõ cheát vì veát thöông, nhöõng con maïnh seõ tieát ra moät chaát bao boïc chung quanh veát thöông ñoù.

Cuõng vaäy, neáu chuùng ta laø moät ngöôøi meâ, khoâng bieát, gaëp moät côn buoàn thì chæ naèm truøm meàn maø khoùc thoâi, hoaëc laø say söa traùc taùng ñeå noù qua côn buoàn; nhöng maø neáu bieát, chuùng ta chuyeån caùi buoàn ñoù.

Nhö vaäy thì ngoaïi-caûnh coù ñeán coù ñi, coù taùc-haïi ñeán mình, nhöng maø vui buoàn giaän gheùt hay khoâng laø caùi quyeàn cuûa mình chôù.  Mình xöû-duïng caùi quyeàn ñoù ñöôïc khoâng?  Caûm-thoï laø nhöõng caûm-giaùc vui buoàn hay laø khoâng vui khoâng buoàn, ñeàu tuøy-thuoäc nôi mình.  

Cuõng moät vaán-ñeà ñoù maø ñoái vôùi mình khi vui khi buoàn; thì baây giôø caùi ngoaïi-caûnh maø vui buoàn giaän gheùt hay khoâng laø quyeàn cuûa mình, mình xöû-duïng ñöôïc hay khoâng?

Vaäy, tu ôû ñaây laø phuïc-hoài trôû laïi caùi quyeàn töï-chuû cuûa mình.

Hoâm tröôùc, toâi coù keå cho quyù vò nghe maáy baø noùi lieäu ñoù.  Toâi thaáy moät baø böng thuùng baùnh tieâu ñi baùn ôû beán xe Vaên-thaùnh.  Maáy ñöùa nhoû baùn thuoác laù keâu "quaêng ñi baø, quaêng ñi" caùi baø ta quaêng xuoáng; choã sình, noù keâu: "Baø aø baø, khieâu-vuõ ñi baø!" caùi baø ta nhaûy thoâi laø nhaûy. Laùt sau chuùng noù boû ñi, ñoà ñaïc cuûa baø ta hö dô heát. Theá laø baø ta ñöùng khoùc, vaø chöûi.

Nhö vaäy chuùng ta thaáy, baø naøy hoaøn toaøn khoâng töï-chuû.  Böng thuùng ñoà ñi baùn maø tuïi con nít baûo quaêng laø baø quaêng, choã sình laày maø baûo leo vaøo ñoù nhaûy, laø maát töï-chuû.

Baây giôø chuùng thì sao? Buoåi saùng coù ngöôøi ta baûo "Baø hai, vui ñi baø!" laø chuùng ta vui. Baûo cöôøi mình cöôøi, baûo khoùc mình khoùc; nhöng maø hoï bieåu khoâng tröïc-tieáp nhö baø lieäu ñoù, töùc laø hoï tìm caùch nhö keå chuyeän naøo ñoù, ñeå chuùng ta nghe thoâi. Thí duï nhö muoán baø naøy buoàn, chæ caàn noùi "Baø hai ôi, toâi noùi baø ñieàu naøy nghe, coù ngöôøi chöûi leùn baø!" Muoán baø vui, hoï noùi "Baø hai ôi, toâi noùi ñieàu naøy nghe, coù ngöôøi khen baø!" Thieät ra coù ai khen ñaâu, vaø thieät ra coù ai chöûi ñaâu! Chæ nghe mieäng cuûa ngöôøi ñoù noùi thoâi maø chuùng ta ñaõ lieäu roài, phaûi khoâng naøo?

Nhö vaäy caùi caûm-giaùc naøy mình thaáy roõ noù thay ñoåi. Tu laø laøm sao laøm chuû caùi caûm-thoï naøy, ñöøng ñeå cho noù chi-phoái mình, vui buoàn hay khoâng laø tuøy quyeàn cuûa mình. Thaønh ra caùi caûm-thoï naøy coù hai phaàn, moät phaàn thuoäc veà thaân, moät phaàn thuoäc veà taâm.  Thaân mình coù nghóa laø ai maø gaëp löûa thì cuõng thaáy noùng, caàm nöôùc ñaù thaáy laïnh, duø laø baäc thaùnh ñi nöõa cuõng coù caûm-giaùc ñoù. Coøn caûm-thoï vui buoàn cuûa con ngöôøi laø do taâm, neân chuùng ta thaáy chuùng ta coù theå töï-chuû ñöôïc.

Hoâm tröôùc toâi ñoïc baøi kinh cho quyù vò nghe ñoù, keå coù moät oâng giaø ñi ñeán gaëp Phaät vaø than vôùi Phaät laø oång khoå quaù, taïi vì ñau beänh reà reà. Phaät môùi daïy cho oâng baøi kinh, oâng ta hoïc thuoäc loøng vaø ñi ra möøng vui quaù, vaø oâng ta ñoïc tôùi ñoïc lui hoaøi. Ngaøi Xaù-lôïi-phaát gaëp môùi hoûi:

"Naøy oâng cuï, khi naãy ñi voâ gaëp Phaät thì thaáy buoàn, maø baây giôø ñi ra thì hôùn hôû. Coù gì maø vui döõ vaäy?" OÂng ta môùi khoe:

"Ñöùc Phaät ñang giaûng kinh cho gaàn naêm traêm ngöôøi maø gaëp toâi voâ Phaät ñaëc-caùch ngöng thôøi kinh laïi, daïy cho toâi moät thôøi kinh rieâng." Hoûi:

"Baøi kinh nhö theá naøo?"

"Phaät noùi nhö theá naøy 'Moät ngöôøi Phaät-töû chæ coù khoå thaân maø khoâng coù khoå taâm, chæ coù beänh veà thaân maø khoâng beänh veà taâm' thaønh ra toâi vui quaù, vaø Phaät bieåu toâi hoïc thuoäc loøng baøi ñoù, cho neân toâi ñi veà!"

Khi ñoù ngaøi Xaù-lôïi-phaát hoûi raèng:

"OÂng coù bieát khoå thaân ra sao, vaø beänh veà thaân ra sao hay khoâng?" OÂng ta noùi:

"Bieát chôù! Beänh veà thaân laø nhöùc ñaàu, ñau buïng, ñau raêng neø, noùng laïnh v.v..." Quyù vò cuõng bieát vaäy, phaûi khoâng?

"Nhöng maø beänh veà taâm thì ra sao?" OÂng ta môùi noùi:

"Naãy giôø möøng quaù, queân hoûi ñi!"

Nhaân ñoù ngaøi Xaù-lôïi-phaát môùi daïy caùi khoå veà taâm, caùi beänh veà taâm, töùc laø bò caùi tham (töùc laø söï khao khaùt), saân (laø söï böïc boäi) chi-phoái.

Nhö vaäy, choã naøy chuùng ta thaáy Phaät daïy, moät ngöôøi Phaät töû duø caùi thaân maø khoå thì chuùng ta vaãn coù. Nhöng maø khoå taâm hay khoâng thì chuùng ta coù theå coù troïn quyeàn khoâng khoå. Nhö vaäy, thì chuùng ta thaáy "chieáu-kieán nguõ uaån" ñaàu tieân phaûi laø saéc thì thaáy noù voâ thöôøng, thay ñoåi. Veà caûm-giaùc thì chuùng ta thaáy tuøy duyeân.  

Caûm-giaùc maø cuûa thaân khoå thì caùi ñoù ai cuõng coù heát. Ñöùc Phaät cuõng traûi qua nhöõng côn beänh nhö mình chôù gì. Baát cöù thaùnh phaøm gì cuõng coù beänh khi coù thaân. Caùi khoå veà thaân naøy coù roài. Nhöng maø caùi khoå veà taâm naøy thì neân ñeå yù. Chuùng ta coù quyeàn töï-chuû. Thöôøng thöôøng caùi khoå veà taâm naøy laø do söï töôûng-töôïng nhieàu hôn. Cho neân caùi thoï noù khoâng xuaát-hieän moät mình maø noù phaûi ñi keøm vôùi caùi töôûng naøy.

3- Töôûng laø söï töôûng-töôïng, suy töôûng; caùi Töôûng naøy thöôøng thöôøng chuùng ta hay thoaùt ra caùi caûnh hieän-taïi, töôûng-töôïng veà quaù-khöù hay töông-lai. ÔÛ ñaây toâi ñaõ ñöa thí duï, ngöôøi baïn toâi keå chuyeän laø khi veà mieàn taây chung vôùi coâ baïn gaùi.  Hai ngöôøi cuøng ñi, ñi ngang ruoäng. Coâ baïn gaùi bò ñæa ñeo, coâ ta giôû oáng quaàn leân hoûi ngöôøi baïn "Con gì ñeo chaân cuûa em maø ñen ñen, nhôùt nhôùt, maø gôõ khoâng ra?" Ngöôøi baïn noùi "Con ñæa ñoù!" töùc thì coâ ta nhaøo xuoáng xæu lieàn, thaønh ra ngöôøi baïn trai phaûi vaùc coâ ta ñi caáp cöùu. OÂng ta veà than thôû theá naøy: "Ñaøn baø con gaùi toâi khoâng hieåu sao, con ñæa ñeo caû tieáng ñoàng hoà khoâng sao, toâi chæ noùi teân cuûa noù thì baø ta xæu. Toâi maø bieát baø ta xæu nhö vaäy toâi ñôïi veà nhaø toâi môùi noùi, taïi vì baø ta maäp quaù, khieán toâi vaùc gaàn cheát luoân!"

Nhö vaäy, quyù vò thaáy, caùi con ñæa baø naøy khoâng bieát, nhöng nghe ngöôøi ta noùi con ñæa kinh khuûng thì coâ ta sôï con ñæa voâ cuøng; khi maø con ñæa ñeo thaät-söï thì khoâng coù gì toån-haïi heát, noù chaûy maùu thieät ñoù nhöng maø noù khoâng ñeán ñoåi laøm coâ ta xæu; luùc nghe ngöôøi baïn nhaéc raèng ñaây laø con ñæa thì coâ ta xæu. Nhö vaäy coâ ta xæu laø do ñæa ñeo hay laø do söï töôûng cuûa coâ ta? Do coâ ta nhôù ra chôù gì. Caûm-thoï con ñæa ñeo voâ thaân coâ ta khoâng thaáy, khoâng xæu, coâ ta coøn hoûi con gì ñeïp quaù, deã thöông, nhöng maø khi nghe teân noù coâ ta xæu; caùi xæu naøy laø do moät phaàn coâ ta coäng-taùc chôù!

Thaønh ra caùi töôûng naøy noù haïi döõ laém, maø trong khi caùi töôûng thì voâ-thöôøng. Giaû söû nhö coâ ta khoâng töôûng-töôïng veà noù, coâ ta ñaâu coù khoå! Cuõng nhö quyù vò thaáy, khi mình bò ñöùt tay, ngay luùc ñöùt tay mình thaáy ñau moät chuùt xíu, mình baêng roài thì thoâi; nhöng maø giaû söû mình ngoài töôûng-töôïng luùc con dao noù cöùa ngoùn tay cuûa mình thì luùc ñoù kinh khuûng thieät. Ngöôøi bò ñöùt voõng hay teù xe, ngöôøi ñoù thaáy laø kinh khuûng, hoaëc laø bò seùt ñaùnh truùng, thì töôûng töôïng chaéc laø sôï laém. Hoâm tröôùc toâi bò teù voõng, toâi thaáy khoâng ñaùng sôï laém, laø vì chöa kòp hay gì heát trôn laø toâi thaáy naèm treân ñaát roài. Noù xaûy ra raát mau. Laùt sau nhôù laïi toâi thaáy gheâ thaät. Caùi voõng treo cao maø ñöùt daây teù bòch xuoáng gheâ thaät.

Tai-naïn xaûy ra cho mình thaät ra khoâng laøm cho mình sôï laém. Nhöng maø caùi hoài töôûng cuûa mình laøm cho mình sôï; thì ñoù laø caùi töôûng veà quaù khöù chôù gì?

Baây giôø theâm caùi töôûng veà töông-lai. Thí duï ôû trong chung-cö ñoù, oâng giaø ôû taàng döôùi, chuù thanh-nieân ôû taàng treân, khi maø chuù thanh-nieân ñi laøm veà chuù loät ñoâi giaøy chuù quaêng raàm raàm xuoáng saøn nhaø, laøm oâng giaø oâng ta nghe böïc quaù ñi. Cho neân saùng hoâm sau, oâng leân noùi vôùi chuù thanh-nieân theá naøy:

"Böõa naøo chuù ñi veà, chuù nhôù ñeå hai chieác giaøy cho noù ñaøng hoaøng, chôù toâi noùi cho chuù bieát toâi bò ñau tim! Chuù vuït kieåu ñoù coù böõa chuù ñeàn nhaân-maïng ñoù!"

Caäu thanh-nieân naøy höùa böõa sau seõ ñi eâm aùi hôn. Qua hoâm sau ñi veà, caäu ta côûi chieác giaøy ra, vöøa vuït caùi raàm thì chôït nhôù ra raèng mình ñaõ höùa vôùi oâng giaø roài, thaønh ra chieác thöù hai caäu thanh-nieân naøy môùi ñeå thieät nheï xuoáng. Khoaûng tieáng ñoàng hoà sau, thaáy oâng giaø oâm ngöïc leân thôû hoån heån noùi:

"Caäu ôi, caäu vuït giuøm chieác thöù hai, chôù naãy giôø toâi ñôïi meät quaù!"

Nhö vaäy thì quyù vò thaáy chuyeän chieác giaøy rôùt xuoáng noù laøm cho mình giaät mình coù moät chuùt aø, maø mình ngoài mình ñôïi ñoù thì khoå sôû voâ cuøng.

Quyù vò naøo ñi coi boùi noùi "cuoái naêm nay cheát ñoù"; ngoài töø ñaây maø ñôïi cho tôùi thaùng möôøi hai, thôøi-gian ñoù khoå döõ laém. Chöøng naøo cheát thì cheát ñaïi, chôù chôø ñôïi khoå sôû khoân cuøng. Vaäy maø coù ngöôøi chaúng haïn hoï noùi: "Naêm nay laø naêm haïn cuûa baø, töø thaùng gieâng ñeán thaùng chaïp, thöù nhöùt laø coi chöøng xe ñuïng, thöù hai laø ngöôøi ta chöûi, thöù ba laø bò giöït huïi, thöù tö laø maéc nôï, coi chöøng cheát v.v ..." Thì ngöôøi naøy moät naêm daøi möôøi hai thaùng ñöùng oâm tim kieåu oâng giaø ñoù. Thaø chöøng naøo noù vuït caùi raàm mình giöït mình moät caùi thoâi, chôù ñaøng naøy ngoài ñôïi chieác giaøy noù rôùt xuoáng, bieát chöøng naøo noù rôùt!

Caùi töôûng töôïng naøy laø do chuùng ta suy gaãm veà quaù khöù, veà töông lai, vaø noù coäng vôùi caùi caûm-giaùc cho neân luoân luoân noù laøm cho chuùng ta khoå. Nhö vaäy quyù vò coù bieát taïi sao thaày hay raày mình laø ñöøng hay voïng-töôûng khoâng? Trong khi caùi thaät khoâng ñaùng sôï, caùi töôûng noù khuûng khieáp voâ cuøng.

Chuyeän con ñæa ñaõ keå, quyù vò thaáy voâ lyù chôù gì! Nhöng maø thöôøng thöôøng chuùng ta hay nhö vaäî Con ñæa ñeo caû tieáng ñoàng hoà roài, khi nghe ngöôøi ta noùi con ñæa ñoù thì xæu.

Giaû söû nhö baây giôø, ngaøy nay quyù vò khoâng coù ôû Bình-döông; luùc naêm giôø chieàu, quyù vò vöøa voâ tôùi nhaø thì coù ngöôøi baø haøng xoùm tôùi noùi:

"Choã chò em, toâi noùi cho chò nghe, maø chò ñöøng coù giaän nghen! Toâi noùi chò nghe, ñeå chò bieát ngöôøi maø chò soáng, laø hoài mai, coù baø tôùi ñaây noùi xaáu chò bieát laø bao nhieâu..."

Baø ta noùi hoài baûy giôø, mình nghe xong mình buoàn suoát caû thaùng trôøi. Quyù vò thaáy, baø ta noùi xaáu mình luùc baûy giôø, maø neáu thöïc söï caùi noùi xaáu ñoù noù laøm khoå mình thì ngay luùc baûy giôø ôû döôùi naøy mình xæu roài. Maø khoâng coù! Tôùi naêm giôø chieàu, baø ta ñi ñaâu maát roài, ñi veà mình nghe laïi mình xæu! Caùi naøy cuõng y nhö chuyeän con ñæa vaäy. Nghe con ñæa mình thaáy voâ lyù, coøn chuyeän naøy coù lyù haøng ngaøy chôù gì? Roài moãi ngaøy cöù nhaéc tôùi nhaéc lui, nhaéc qua nhaéc laïi, vaø mình luoân luoân haønh-haï caùi caûm thoï cuûa mình, laøm cho mình khoå. Ngoaøi caùi khoå thaân mình coøn caùi khoå taâm.

Nhö vaäy caùi khoå taâm naøy do mình hay laø do ngoaïi caûnh? Quyù vò thaáy khoâng? ÔÛ ñaây chính caùi töôûng naøy laø do chuùng ta chuû ñoäng chôù gì? Caùi thaân naøy laø do mình ñieàu khieån, caùi taâm naøy do chuùng ta chuû-ñoäng, vaäy maø chuùng ta chuyeân moân nhö maáy baø lieäu ñeå beân ngoaøi giöït daây khoâng haø! Ngöôøi ta giöït giaây mình, mình giöït giaây ngöôøi ta, roát cuoäc chuùng ta lieäu heát trôn! Thaønh ra Ñöùc Phaät taëng mình hai chöõ "ñieân ñaûo".

Naõy giôø toâi phaân taùch cho quyù vò thaáy caùi khoå taâm cuûa mình, khoå thaân cuûa mình thì coù. Coøn sanh, giaø, beänh, cheát thì ai cuõng bò chi-phoái heát. Nhöng maø caùi khoå taâm naøy coù theå thoaùt ñöôïc maø; thì thoâi trong caûnh khoå thoaùt ñöôïc caùi naøo ñôõ caùi ñoù.  Saéc voâ-thöôøng, caûm thoï cuõng voâ-thöôøng. Töôûng naøy cuõng tuøy duyeân chôù ñaâu phaûi luùc naøo cuõng chi-phoái mình. Nhö vaäy maø ñeå cho noù chi-phoái, ñeå roài chuùng ta ñau khoå vì noù. Ít coù ai maø ta thaáy khoå do beänh-hoaïn, maø beänh coù khoå khoâng naøo? Beänh dó nhieân laø khoå chôù gì? Giaû söû ñau buïng thì ñau buïng thoâi. Toâi nhôù coù laàn toâi ñau buïng, toâi khoå voâ cuøng, toâi muoán boû chuøa ñi, toâi ñoåi caùi thaân khaùc chaúng haïn. Sau ñoù toâi môùi söïc nhôù trôû laïi, laø mình ñau buïng, sôû dó khoå laø trong luùc ngoài ñau buïng nhôù ngaøy hoâm qua ñau roài, nay ñau nöõa, mai ñau nöõa; roài ngoài tính tôùi tính lui thaønh ra khoå. Nhöng maø luùc ñoù, khi mình ñau, mình chæ ñau thoâi chôù ñöøng nghó, ñöøng töôûng nöõa; ñöøng töôûng-töôïng veõ vôøi theâm nöõa thì mình chæ chòu ñöïng côn ñau cuûa thaân maø taâm khoâng ñau. Quyù vò thaáy khoâng, caùi töôûng naøy noù ñoùng goùp, noù laøm haïi mình döõ laém!