Buổi chiều nắng hạ đọc thơ Tuệ Sỹ

 

----------KỶ NIỆM 50 NĂM SINH NHẬT TUỆ SỸ---------

(Phạm Công Thiện)

 

Tôi đang ngồi nơi giảng đường của chùa Diệu Pháp ở California tại Huê Kỳ, chung quanh đầy tiếng chim kêu trên những cây chanh, những cây bằng lăng và những cây thông, cây tùng và những bông mộc lan trắng đang nở đầy hàng cây trên đồi dọc theo đường thoải xuống dưới kia thành phố Monterey Park.

 

Ngồi trên đồi cao nhìn ra xa có những rặng núi "như quáng nắng, như giấc mộng, như thành phố giữa sa mạc"...

 

Tôi muốn giành buổi chiều ngày hạ hôm nay để đọc lại thơ của Tuệ Sỹ, một người bạn trẻ tài ba mà tôi đã quen biết thân thiết từ lúc Tuệ Sỹ mới khoảng 19 tuổi; rồi từ năm 1966, từ Paris tôi trở về Sài Gòn và ở lại cho đến năm 1970, trong bốn năm trời, dường như không có ngày nào chúng tôi không gặp mặt nhau và chia xẻ vui buồn với nhau trên mọi bình diện. Tôi lìa Việt Nam từ năm 1970 cho đến hôm nay, như thế có nghĩa rằng 24 năm nay tôi đã xa lìa Tuệ Sỹ và chưa được dịp gặp lại. Trong thời gian ấy, Tuệ Sỹ bị Cộng Sản nhốt tù từ năm 1979 cho đến năm 1981, và sau cùng từ năm 1984 cho đến năm nay, mười năm liên tục, Tuệ Sỹ vẫn bị Cộng Sản nhốt tù và bị xử tử hình, rồi giảm xuống chung thân hay hai chục năm cấm cố. Lần cuối cùng tôi gặp Tuệ Sỹ thì Tuệ Sỹ mới 26 tuổi. Chiều nay, tôi giựt mình chợt nhớ rằng năm nay Tuệ Sỹ đã 50 tuổi rồi. Thế thì không còn là chú tiểu Tuệ Sỹ mà là một đại thượng tọa Thích Tuệ Sỹ! Dù trong cảnh tù ngục đói khổ trăm điều, thiền sư thiên tài Tuệ Sỹ vẫn bất khuất và hùng khí vẫn ngùn ngụt cao ngất như đỉnh Trường Sơn mà nhà thơ Tuệ Sỹ vẫn trọn đời ngưỡng vọng yêu thương trên những con đường oanh liệt khai mở cho Sử Tính quê hương được vượt thoát ra ngoài chế độ Cộng Sản, cái chế độ hoang phế tàn tạ mà Tuệ Sỹ gọi là "tha ma mộ địa". Chúng ta hãy lắng nghe bài thơ "Ngục Tối" của Tuệ Sỹ:

 

Lửa đã tắt từ buổi đầu sáng thế

Một kiếp người ray rứt bụi tro bay

Tôi ngồi mãi giữa tha ma mộ địa

Lạnh trăng tà lụa trắng trải rừng cây

Khuya rờn rợn gió vèo run bóng quỉ

Quì run run hôn mãi lóng xương gầy

Khóc năn nỉ sao hình hài chưa rã

Để hồn ta theo đốm lửa ma trơi.

 

Bốn câu thơ cuối đã nói hết tất ca thế giới điêu tàn của Cộng Sản Việt Nam hiện nay:

Khuya rờn rợn gió vèo run bóng quỉ

Quì run run hôn mãi lóng xương gầy

Khóc năn nỉ sao hình hài chưa rã

Để hồn tan theo đốm lửa ma trơi

 

Hai câu thơ cuối cùng của bài "Ngục Tối" nói lên ý chí hực lửa đốt cháy tất cả gỗ mục của tâm thức hạ liệt:

 

Khi tâm tư vẫn chưa là gỗ mục

Lòng đất đen còn giọt máu xanh ngời

 

Bốn câu thơ cuối của bài "Giao Hưởng Bóng Tối" rực sáng lên đôi mắt trí huệ "đáo bỉ ngạn" của Tuệ Sỹ:

 

Ôi tiết nhịp thiên tài hay quỉ mị

Xô hồn ta lảo đảo giữa tường cao

Trưa dài lắm ta luân hồi vô thủy

Đổi hình hài con mắt vẫn đầy sao

 

Tuệ Sỹ còn có những bài thơ ngắn "Năm Tàn" mà âm vang phơi phới như ngọn gió rừng:

 

Lận đận năm chầy nữa

Sinh nhai ngọn gió rừng

Hàng cà phơi nắng lụa

Ngần ngại tiếng tha phương

(Năm Tàn)

 

Bài Trầm Mặc đưa chúng ta đi vào sự trầm mặc ung dung, không hẳn bi quan và không hẳn lạc quan, coi cuộc đời "như quáng nắng, như giấc mộng, như thành phố giữa sa mạc: tất cả sự hiện khởi, tồn tục và biến mất đều như vậy" (như câu kệ của Long Thọ mà Tuệ Sỹ đã trích dịch trong quyển Triết Học Về Tánh Không của mình):

 

Anh ôm chồng sách cũ

Trầm mặc những đêm dài

Xót xa đời khách lữ

Mệnh yểu thế mà hay

(Trầm Mặc)

 

Bài Thoáng Chốc ửng hiện lên âm hưởng thơ mộng, huyễn, bào, ảnh của Kim Cương Kinh, phối hợp bình đẳng với lòng Đại Bi sâu thẳm:

 

Người mắt biếc ngây thơ ngày hội lớn

Khoé môi cười nắng quái cũng gầy hao

Như cò trắng giữa đồng xanh bất tận

Ta yêu người vì khoảnh khắc chiêm bao.

(Thoáng Chốc)

 

Tình yêu chỉ thực sự tình yêu, tình người chỉ thực sự là tình người, vì trực thức rằng tất cả đều là khoảnh khắc chiêm bao. Mỗi khi mình trực nhận rằng chính mình cũng là "khoảnh khắc chiêm bao" thì sự bừng dậy tỉnh thức toàn diện vụt chợt tới và từ đó mình đứng dậy lao thân vào hành động thuần túy của một bậc Bồ Tát để giải thoát con người ra khỏi tất cả lao lung của đời sống. Tuệ Sỹ đã sẵn sàng đi vào tù để chuyển y tâm thức khả dĩ phá tung tất cả tù ngục nhân sinh.

 

Chúng ta hãy đọc bài "Tôi vẫn đợi" của Tuệ Sỹ:

 

Tôi vẫn đợi những đêm xanh khắc khoải

Màu xanh xao trong tiếng khóc ven rừng

Trong bóng tối hận thù tha thiết mãi

Một vì sao bên khoé miệng rưng rưng

 

Tôi vẫn đợi những đêm đen lặng gió

Màu đen huyền ánh mắt tự ngàn xưa

Nhìn hun hút cho dài thêm lịch sử

Dài con sông tràn máu lệ quê cha

 

Tôi vẫn đợi suốt đời quên sóng vỗ

Quên những người xuôi ngược Thái bình dương

Người ở lại với bàn tay bạo chúa

Cọng lau gầy trĩu nặng ánh tà dương.

 

Rồi trước mắt ngục tù thân bé bỏng

Ngón tay nào gõ nhịp xuống tường rêu

Rồi khép lại hàng mi về Cõi Mộng

Như sương mai như bóng chớp mây chiều. (Tôi vẫn đợi)

 

Một bài thơ lục bát của Tuệ Sỹ có những câu khó quên:

 

... Sầu trên thế kỷ điêu linh

Giấc mơ hoang đảo thu hình tịch liêu

Hận thù sôi giữa nắng chiều

Sông tràn núi lở nước triều mênh mông

Khói mù lấp kín trời Đông

Trời ơi tóc trắng rũ lòng quê cha

Con đi xào xạc tiếng gà

Đêm đêm trông bóng Thiên hà buồn tênh.

 

Bài thơ của Tuệ Sỹ mà tôi yêu thích nhất là bài "Một bước đường":

 

Một bước đường thôi nhưng núi cao;

Trời ơi, mây trắng đọng phương nào?

Đò ngang neo bến đầy sương sớm;

Cạn hết ân tình nước lạnh sao?

 

Một bước đường xa, xa biển khơi

Mấy trùng sương mỏng nhuộm tơ trời

Thuyền chưa ra bến bình minh đỏ

Nhưng mấy nghìn năm tống biệt rồi.

 

Cho hết đêm hè trong bóng ma

Tàn thu khói mộng trắng Ngân hà

Trời không ngưng gió chờ sương đọng

Nhưng mấy nghìn sau ố nhạt nhòa.

 

Cho hết mùa thu biệt lữ hành

Rừng Thu mưa máu dạt lều tranh

Ta so phấn nhụy trên màu úa

Trên phím dương cầm, hay máu xanh

 

Tôi không thể làm việc phê bình thơ; tôi chỉ muốn cho Thơ của Tuệ Sỹ tự hiện diện từ chính nơi tự tánh của Thi Ca, không cần sự can thiệp trực tiếp hay gián tiếp cuủa một cái gì khác bên ngoài, như chính Tuệ Sỹ đã tự nói trong hai câu đầu một bài thơ chữ Hán do Tuệ Sỹ làm:

 

Tự tâm tự cảnh tự thành chương

Tự đối bi hoan diệc tự thưởng

(Tác Thi Sự)

 

và Thi sĩ Vân Nguyên đã dịch:

 

Cô độc cảnh tâm thơ tự xuất

Tự ngắm buồn vui tự thưởng thức

 

hay dịch sát nghĩa:

 

Từ lòng mình, tự cảnh vật, tự thành chương cú Tự đối mặt với những buồn vui rồi tự mình thưởng thức

 

Thay vì "chương cú" như Vân Nguyên đã dịch sát nghĩa, tôi muốn dịch thoát trùng khơi là "chương khúc"... Nhưng Vân Nguyên đã tài tình chuyển là "THƠ TỰ XUẤT".

 

Mấy chục năm qua, Tuệ Sỹ đã làm rất nhiều thơ, nhưng Ni Cô Tuệ Hạnh chỉ thu nhặt được mấy chục bài và cho in lại với nhan đề thi tập là Ngục Trung Mị Ngữ, do Quảng Hương Tùng Thư xuất bản. Đặc biệt trong thi tập này có 18 bài thơ mà Tuệ Sỹ làm thẳng bằng chữ Hán, có một bài làm xúc động tâm hồn tôi đến cực điểm, bài Cúng Dường:

 

Phụng thử ngục tù phạn

Cúng dường Tối Thắng Tôn

Thế gian trường huyết hận

Bỉnh bát lệ vô ngôn

 

Thượng Tọa Viên Lý dịch lại như sau:

 

Hai tay nâng chén cơm tù

Dâng lên từ phụ bậc thầy nhân thiên

Thế gian huyết hận triền miên

Bưng bình cơm độn lặng yên lệ trào.

 

Nhà thơ Vân Nguyên cũng có dịch như sau:

 

Dâng chén cơm tù lên

Cúng dường Tối Thắng Tôn

Thế gian tràn oán hận

Ôm chén lòng khóc thầm.

 

Tất cả hành động chính trị thường tình đều phiến diện; ý thức chính trị toàn diện chỉ được thể hiện nơi một con người vừa là thi sĩ vừa là thiền sư đạo sĩ vừa là nhà hành động nhập thế với tinh thần "vô công dụng hạnh" của bậc Bồ Tát, hành động tích cực mãnh liệt toàn triệt mà vẫn giữ cảm thức viễn ly và viễn mộng. Vì không tham vọng ích kỷ mù quáng cho nên mới nuôi dưỡng cảm thức viễn ly, vì không bị kẹt dính vào tham, sân và si của thế tục cho nên mới hàm dưỡng viễn mộng. Làm chính trị mà biết mơ mộng và sống thơ mộng, biết viễn ly và viễn mộng, khó thấy lắm trong lòng thực tại bi đát của quê hương hiện nay.

 

Tuệ Sỹ là một trong số ít đạo sĩ thi nhân với pháp khí phi thường là Trí Huệ Bát Nhã cùng với lòng Đại Bi Thơ Mộng, Tuệ Sỹ là một trong số ít thể hiện được ý nghĩa trọn vẹn của Ý thức chính trị toàn diện, ý thức hành động Bi Trí Dũng dẫn đường soi sáng Thế Mệnh của Sử tính quê hương.

 

Nhân dịp kỷ niệm sinh nhật 50 năm của Tuệ Sỹ, qua đài phát thanh Nhà Nước Úc Châu SBS, và nhờ lời mời của nhà thơ Ngọc Hân, vị phụ trách chương trình Việt ngữ của đài SBS, tôi xin thân yêu gửi một quà tặng bí mật đến thiền sư thi sĩ Tuệ Sỹ: tất cả năng lực tâm linh và tinh thần của vũ trụ được súc tích cô đọng trong câu đại thần chú đạo sư Tây Tạng Liên Sinh Bồ Tát: OM AH HUM VAJRA GURU PADMA SIDDHI HUM!

 

California, ngày 20 tháng 6, 1994.

 

PHẠM CÔNG THIỆN

(Tung Nguyen sưu tầm, Vntvnd chuyển)

 

TẮT ĐÈN

Lời bình của Nguyên Si


Có một anh mù lại thăm một người bạn đến khuya mới về. Người bạn trao cho anh ta một cái đèn.
- "Tôi cần chi tới đèn, anh ơi. Đối với tôi, ánh sáng cũng như bóng tối mà thôi", người mù buồn bã trả lời.
- "Tôi biết lắm. Anh chẳng cần đèn để dò đường đi. Nhưng có đèn anh sẽ đỡ bị người khác đâm vào anh. Vậy anh cứ cầm lấy đi."
Người mù cầm đèn mạnh dạn bước đi. Nhưng chẳng bao lâu, có kẻ đâm thẳng vào anh ta.
- "Ô hay! Đi đứng phải coi chừng một chút chứ. Bộ ông không nhìn thấy ánh đèn của tôi sao?"
Người lạ mặt trả lời chậm rãi:
- "Này ông bạn ơi ! Đèn ông bạn đã tắt từ lâu rồi..." (*)

Lời bình của Nguyên Si

Chắc hẳn sẽ có kẻ đa sầu đa cảm đọc chuyện này mà động mối thương tâm, trách ta sao lấy sự tàn tật của người đời mà làm trò cười cho thiên hạ. Ta xin gạt nước mắt cho người, và đáp : luân lý hay phi luân lý đều không có chỗ đứng trong chuyện Thiền. Dĩ nhiên vẫn có những kẻ trình bày hay hiểu chuyện Thiền như những bài học luân lý, lại có kẻ khác rêu rao rằng Thiền là một hệ thống triết lý hoàn toàn phi luân lý, phi đạo đức, phi nhân bản, phi vân vân. Ta thấy thật chẳng khác chi một đằng trói buộc Thiền lại bằng một sợi dây khô cằn, cứng nhắc, một đằng ném tung Thiền lên thượng tầng không gian, để rồi nhào xuống... hố thẳm của tư tưởng. Hơn nữa, chưa thấu được lẽ Không mà đã bài bác tất cả, ta e ngại rằng thái độ đó chẳng là kiêu ngạo lắm thay!

Cho nên vấn đề luân lý hay phi luân lý thường đưa tới cố chấp hay ngạo mạn, cả hai đều trái ngược với tinh thần Thiền vậy.

Chuyện Thiền thường có giá trị biểu tượng, cho nên "mù" ở đây phải hiểu theo một nghĩa rất rộng, chẳng những bao gồm những kẻ không có mắt, mà còn gồm những kẻ "có mắt không ngươi", những kẻ tuy giác quan đầy đủ, nhưng nhận thức vẫn sai lầm. Nói như vậy thì câu chuyện trên xảy ra mỗi ngày, và ở mọi nơi, chẳng có chi là hiếm lắm thay!

Nhận định sai lầm đầu tiên của kẻ mù là khi được người bạn trao cho cây đèn, anh chỉ nghĩ đến một mặt của cái dụng, tức là soi đường cho anh đi. Anh quên rằng cây đèn còn có thể soi sáng anh như soi sáng một đồ vật, để kẻ khác nhìn thấy mà tránh anh. Ôi, chẳng qua là chấp ngã quá mà thôi! Kẻ ngu si luôn luôn coi mình như trung tâm của vũ trụ, như chủ thể của mọi tiếp xúc. Có biết đâu rằng mình cũng chỉ là một sự vật trong thế giới tương quan, một đối tượng cho một chủ thể khác.

Ta chợt nhớ tới mùa hè trong thư viện, thường có những kẻ cởi giày cho mát mẻ đôi chân. Chủ thể được mát mẻ, nhưng có biết đâu rằng đôi chân cũng là một đối tượng gây nhiều "khó khăn" cho những kẻ khác?

Sai lầm thứ nhì của kẻ mù là khi có cây đèn rồi, thì lại chấp chặt vào ý niệm đèn sáng, cho nên quên rằng cây đèn có thể tắt đi. Ôi ! còn gì dễ lu mờ, dễ tắt hơn ngọn đèn đang sáng tỏ? Còn gì tiêu biểu hơn cho tính vô thường của vạn vật, như trong kinh Kim Cương Bát Nhã Ba La Mật Đa, đã có nói:

"Hãy coi thế giới biến ảo này như một ngôi sao mờ dần buổi bình minh, một chiếc bọt trên giòng sông, một ánh chớp trong đám mây hè, một ngọn đèn le lói, một bóng hình, một giấc mộng."

Lý do của sự chấp thường là thiếu sót hai thái độ thực nghiệm và phương tiện thường được đề cao trong đạo Phật.

Thái độ thực nghiệm tức là tìm cách sống gần sự vật, để cho ý niệm của mình về sự vật phù hợp trong mỗi giây phút với sự vật. Như trong câu chuyện, nếu không nhìn thấy ánh sáng thì anh mù vẫn có thể dùng giác quan khác để biết đèn sáng hay đèn tắt, chẳng hạn như lấy tay đo nhiệt độ của cây đèn. Không có thực nghiệm thì con người sẽ chấp vào một ý niệm của mình, một ý niệm tách rời sự vật.

Thái độ phương tiện nghĩa là hiểu rõ phương tiện, và hiểu rằng phương tiện không phải là chân lý, rằng ngón tay (chỉ mặt trăng) không phải là mặt trăng. Người mù trong câu chuyện không hiểu phương-tiện-đèn là gì, không hiểu chức năng của nó. Ta lại nghĩ đến những kẻ chấp nhận chủ thuyết này nọ, mà không hề thấu hiểu rằng những chủ thuyết đó chỉ là những phương tiện cần phải được ứng dụng tùy theo hoàn cảnh.

Nhưng cái nguy hại nhất của sự mù lòa, ngu dốt, không phải do chính sự ngu dốt này mà do những bộc phát tình cảm từ đó đưa tới. Nghĩ rằng mình mù lòa đưa tới mặc cảm tự ti, sự buồn bã, chua xót, trách đời. Nghĩ rằng mình có ánh đèn che chở đưa tới thái độ ngạo mạn, hung hăng, gây gổ. Ta thấy vậy mà chép miệng than rằng : Ôi ! trên thế giới này, những kẻ trái lý, sai lầm, ngu si, đần độn nhiều lắm thay ! Chỉ khác với câu chuyện trên là khi nghe nói "đèn tắt rồi", người mù liền tỉnh ngộ, trong khi đó nói lên sự thật cho những kẻ "có mắt không ngươi" lại như chế dầu vào lửa, càng làm cho họ thêm hung hăng...

Bàn về thiên hạ mãi rồi, Nguyên Si mới vỗ đầu chợt nhớ tới mình vốn cũng là một phần của thiên hạ. Ôi! đa tạ đức sinh thành đã đặt tên cho ta là Nguyên Si. Mỗi lần ta tự gọi tên, cũng là một lời tự nhủ : Si ơi là Si ! Ngu ơi là ngu... Chân lý thì vô cùng tận mà tâm trí ta thì bé nhỏ vô cùng. Chẳng khác chi kẻ mù với một cây đèn đã tắt.

Thế rồi, từ khiêm tốn ta đi tới buồn lo, lo mãi rồi thì đi kiếm sách đọc, kiếm sách đọc thì gặp một bài thơ của Thiền sư Vạn Hạnh, ý nhị vô cùng :

Thân như điện ảnh hữu hoàn vô
Vạn mộc xuân vinh, thu hựu khô
Nhậm vận thịnh suy, vô bố úy
Thịnh suy như lộ thảo đầu phô.
Tạm dịch là :

Sự vật như bóng chớp, có rồi lại không
Cây cối vào xuân thì tươi, đến thu lại khô
Mặc kệ thịnh suy xoay vần, không lo sợ gì
Thịnh suy chỉ như hạt sương trên đầu ngọn cỏ.

Ôi ! Sự vật như bóng chớp, như hạt sương, như bèo bọt. Có không hay thịnh suy chỉ là hai trạng thái của một sự vật biến chuyển, hai trạng thái do tâm ta phân biệt mà thôi.
Có chi mà lo sợ buồn rầu, có chi mà kiêu ngạo hung hăng?

Phải rồi ! Anh bạn mù ơi, độc giả mù ơi ! Đừng có lôi thôi nữa.

Hãy tắt đèn trên câu chuyện này đi, mà ra giòng sông nhìn bọt nước vỡ tan, ra cánh đồng nhìn hạt sương bốc theo làn gió ấm.

NGUYÊN SI

(XO sưu tầm)


(*) Dịch thoát theo quyển "101 chuyện Thiền" ("Zen flesh, Zen bones") do Paul Reps soạn

 

Vì Đâu Nên Nỗi ?
(cảm tác)

 

Thật oái ăm thay, cái chuyện đời !
"Con yêu bố ruột", khóc hay cười ?
Hai lăm xuân sắc, con xinh xắn
Bốn chín tuổi đầu, bố đẹp người
Sự thể ai gây : là Nguyệt Lão ?
Căn nguyên nào khiến : chính ông Trời ?
Lỗi này có phải chăng do mẹ
Gốc gác phụ thân chẳng kể lời ?

 

Vntvnd

NGƯỜI ĐI QUA ĐỜI TÔI, KHÔNG NHỚ GÌ SAO NGƯỜI ?!?!

 

Cali Today News - Ngày xưa, nghe bài hát này, thấy não nuột quá, buồn quá. Và, cứ nghĩ rằng đây chỉ là vài trường hợp lẻ tẻ được lãng mạn hóa. Ai dè, sang Mỹ rồi mới thấy nguời ta "đi qua đời nhau mà chẳng nhớ gì nhau" nhiều lắm. Chắc chúng ta không ai nghĩ rằng ở Cali, cứ 3 cặp vợ chồng lại có một cặp ly hôn, và cũng không ai nghĩ rằng năm 1995, có tới 1,169,000 cặp vợ chồng ca bài "Anh đi đường anh, tôi đường tôi, tình nghĩa đôi ta có thế thôi", chưa kể những cặp chỉ ở chung với nhau kiểu chung phòng, chung tình một vài năm, thậm chí cả chục năm rồi lặng lẽ khăn gói quả mướp lên đuờng, mỗi nguời một ngả. Điều quan trọng là, trong số này, có không ít những gia đình có "Đạo" (đạo Công Giáo, đạo Phật, đạo Tin Lành...). Đạo ngọn nghĩa là những người đi đạo theo hứng thì dĩ nhiên không tránh khỏi rồi, nhưng ngay cả những người đạo gốc cũng bỏ nhau như cơm bữa. Bên Công Giáo tuy ngặt nghèo với chuyện ly dị, nhưng cũng có người đã từng làm ông trùm, làm quản ca, có người đã làm giáo lý viên đã lạnh lùng đâm đơn ly dị, hoặc hai vợ , ba chồng, linh tinh đủ thứ. Một hai đứa con cũng bỏ, năm sáu con cũng "de", trẻ cỡ 25, 30 tuổi đến nhỡ nhàng, hồi xuân hồi sức 40, 50 hay bắt đầu lão hố 60, 65, cỡ nào cũng có thể nằm trong danh sách ly dị được hết. Một số khác thì chưa đến nỗi cạn tầu ráo máng , nhưng gia đình cũng gập ghềnh, lung lay, chỉ chờ cơ hội là tan rã.

 

Trong phạm vi bài viết có giới hạn, nguời viết xin không bàn đến những nguyên nhân rất thường thấy trong mọi gia đình là sự khác biệt về cá tính, mà chỉ đề cập đến những nguyên nhân hơi bất thuờng đã gây mâu thuẫn và đổ vỡ gia đình. Đó là nguyên nhân khách quan đến từ bên ngoài và nguyên nhân chủ quan đến từ chính các đương sự.

 

A- NGUYÊN NHÂN KHÁCH QUAN:

 

-Ảnh huởng đại gia đình: Ở trong cộng đồng chúng ta đã có nhiều tiểu gia đình đang sống êm ấm thì gia đình nhà chồng hay nhà vợ đuợc bảo lãnh qua. Mới đầu thì còn yên, nhưng sau một thời gian ngắn thì bắt đầu có chuyện. Hoặc là con dâu không ưa bên chồng, hoặc những cô em chồng chưa quen với nếp sống tự do của bà chị dâu nên lời ra lời vào: "Sao chị ấy không chăm nom anh ấy gì hết? Không rửa bát, lau nhà mà để anh ấy làm ráo trọi?" (Thật ra thì hai nguời cùng chia nhau làm việc nhà sau thời gian đi cầy bá thở.) Cũng có trường hợp người mới qua trở tính, trái nết. Như một bà cụ ở Westminster sau khi quen với nhiều bạn mới đã muốn đi ở riêng để tiếp bạn bè. Bà muốn đòi con gái những món nợ xưa kia như tiền nuôi nấng, dậy dỗ, tiền vượt biên. Bà nói: "Tao đã nuôi mày 18, 19 năm, bây giờ mày phải nuôi lại tao cũng 18, 19 năm. Rồi, hồi mày đi vượt biên, tao tốn bao nhiêu là vàng, nay mày phải trả lại tao chứ!" Cô con gái tá hoả, không biết lấy đâu ra mà trả, phải bàn với chồng. Và lập tức gia đình trở nên bất hòa, cãi qua cãi lại. Vợ thì muốn trả phứt cho khỏi nhức đầu, chồng thì không chịu, nói lý lẽ là đã bảo lãnh qua tốn kém quá, rồi lại nuôi ăn ở, tiền đâu mà trả nữa. Thế là câu tới câu lui, mới đầu thì hơi gay gắt, càng lúc càng nặng nề, dần dần nóng tánh, tự ái, đi tới chỗ có ý định bỏ nhau ... Truờng hợp khác, thay vì bên vợ rầy rà, lại tới bên chồng. Bà mẹ chồng qua sau thấy cô con dâu không phải do tay mình kén chọn, không hợp ý mình, nên cứ lời ra lời vô, cứ khen cậu hàng xóm có cô vợ ngoan. "Ối dào ơi, người ta có phúc, lấy vợ thế mới là lấy vợ chứ, người đâu mà nết na, chăm chỉ, chỉ biết lo cho chồng cho con, lại còn biết chiều mẹ chồng như chiều vong ấy. Sao mà phúc đức quá!" Cô vợ thấy mẹ chồng cứ khen hoài vợ người khác, biết bà cụ nói kháy mình thì tức, bèn lờ đi không thèm chăm sóc cho cụ nữa. Lửa đổ thêm dầu, bà cụ nói thẳng với con trai, anh này thương mẹ, cự nự vợ mình, và bắt đầu cãi lộn liên miên. Cô vợ diễn tả ra không được, ức mình bèn chờ chồng đi làm là dông luôn. Chồng tự ái, lại có bà mẹ kèm bên, khuyên can rằng: "Bộ đất nước này hết con gái rồi sao mà mày sợ? Mày kiếm không đuợc, tao kiếm cho." Và, như vậy là một tiểu gia đình tan nát. Ngoài trường hợp này ra, có nhiều trường hợp vợ không muốn bảo lãnh cho gia đình mẹ chồng ở chung, hay ngược lại, chồng không thích mấy cô em vợ mới sang lắm chuyện hoặc không ưa phải nuôi báo cô nhà vợ, nên bất hòa rồi cãi cọ liên miên. Nếu không được ai cố vấn thì điêu tàn. Bởi vậy, để tránh trường hợp này, ta nên thận trọng không nên để đại gia đình lôi cuốn quá sức. Khi nghe càm ràm, bới móc từ những nhân vật này nọ liên hệ đến vợ chồng mình thì nên nhẹ nhàng gạt qua một bên, đừng để tái diễn nhiều lần. Gạt vấn đề ngay lần đầu một cách nhẹ nhàng nhưng cương quyết thì sẽ khó có cơ hội tái diễn. Để nói tới nói lui vài lần là sẽ thành tật, nói hoài. Mới đầu là khói, sau là lửa bùng lên, cháy tiêu căn nhà. Ngoài ra, những nguời anh em, bà con, ở chung hay ở riêng, không nên xí xọn vào chuyện vợ chồng người ta, đèn nhà ai rạng nhà người ấy, chớ có dèm pha mà làm gia đình nguời thân mình tan nát. Về các cụ, cũng xin thông cảm cho "chúng nó", đã lấy nhau rồi, cho dù không ưa, cũng xin chấp nhận cho nhà cửa êm vui. "Đời cua, cua máy; đời cáy, cáy đào." Xin đừng ra lườm vào nguýt mà tội cho lũ cháu nhỏ mất bố mất mẹ.

 

-Ảnh hưởng người ngoài: Ai cũng biết ở xứ Mỹ này, vấn đề ly dị rất dễ dàng, chỉ cần một bên không thích là có quyền nhờ ba tòa quan lớn cho xé hôn thú, nên đa số người ta coi thường chuyện ly hôn. Ngay đến cả cái danh từ nói về chuyện này cũng gọn gàng hơn. Ngày xưa trong chuyện trò, mỗi khi nhắc đến vấn đề đổ vỡ gia đình, người ta thường nói là "ly dị", như "họ ly dị nhau rồi", ly có nghĩa là tách ra, dị có nghĩa là khác nhau, ly dị là tách ra những cái gì không hợp nhau, bây giờ thì người ta hay nói là "bỏ". Rất đơn giản. " Bà ấy bỏ ông ấy, ông ấy bỏ bà ấy.." Tiếng Mỹ trước đây thì nói là "divorce", nay thì nghe nói chuyện chỉ có chữ "break" mà thôi. "Break" nghĩa là gẫy, vỡ. Cũng rất đơn giản. "Chúng tôi break nhau rồi." Do đó mà thiên hạ không kiêng cữ gì cả, nếu thấy gia đình nào có chút bất hòa thì xúi họ bỏ nhau luôn. "Ối, bỏ quách nó đi là xong! Tội nợ gì mà phải nhường nhịn." Hoặc "Đừng lo, chị sẽ qua khỏi chuyện đó dễ dàng thôi. Thiên hạ bỏ nhau thiếu gì, có ai chết vì ly dị đâu?" Hơn nữa, có kẻ còn kháy vô: "Bà chị còn trẻ đẹp chán, bỏ thằng chả đi, có khối người theo, biết đâu lại chẳng vớ đuợc người ngon lành hơn gấp bội." Nhiều kẻ ham hưởng thụ, lại có những tư tưởng cao cấp hơn: "Chơi bây giờ đi, rồi sau này đứng đắn trở lại mấy hồi. Không chơi là không biết mùi đời, tới lúc muốn hưởng thì quá trễ." Đại khái là thiên hạ hay nhúng mũi vô chuyện vợ chồng nguời ta một cách quyết liệt, nhất là ở mấy cơ sở toàn người mình với nhau thì nhiều chuyện lắm

 

Cũng như trường hợp trên, nếu có vị nào bị thiên hạ khích tướng, thì cương quyết gạt đi giùm. Những kẻ "cuốc ra mà không chịu cuốc vào" đó đa số là những cố vấn tầm bậy, nói cho đã miệng mà không biết lời nói mình tai hại như thế nào. Những cố vấn đó lại có thể là những tấm gương xấu, luôn mong có bạn cho đỡ ngượng với lương tâm, nên xúi người khác làm bậy giống mình. Trừ một số trường hợp một bên (vợ hay chồng) ăn hiếp bên kia quá, hoặc có những trường hợp căng thẳng thì nên hỏi ý kiến những chuyên viên tâm lý, chứ đừng mang chuyện nhà ra chỗ làm việc mà kể. Nguời ngồi cạnh ta cũng chỉ kiến thức giống ta mà thôi, tội gì mà hỏi để bị ám ảnh lôi thôi và đổ vỡ oan uổng

 

-Bị tấn công trực tiếp: Điều này hơi có liên hệ đến điều trên nhưng mức độ trầm trọng hơn. Vì coi thường chuyện ly dị, ly hôn, nên thiên hạ không coi việc tấn công, chinh phục người khác, nói đơn giản hơn là "đi cua người có gia đình" là một tội cần xa lánh. Có những nguời đã hai vợ, ba chồng rồi mà nếu thấy ai hợp nhãn là tấn công liền. Các ông thường nhát hơn các bà, sợ "cua" không dính thì chỉ có nước mất mạng, nhưng cũng chẳng vì vậy mà chịu không dám thả "dê" chạy rông. Có cơ hội là nửa nạc nửa mỡ tấn công, phòng khi các bà phản pháo lại thì cũng có đường chuồn trong danh dự. Nhưng cứ giỡn riết rồi thành thật. Gặp mấy bà cũng tưng tửng là dính thôi. "Văn mình, vợ nguời" mà! Truờng hợp gặp người đẹp kiêu kỳ, sáng giá thì các ông thận trọng hơn, phải thử bằng lời qua tiếng lại xem phản ứng thế nào rồi mới tiến tới bằng quà cáp. Nhẹ nhàng thì hoa hoét. Nặng ký hơn thì cứ mua ngay một cái hột! Hột số 2 không dính thì hột số 4, tới số 6 là cùng. Hột càng to, càng lóng lánh thì kết quả càng nhanh.

 

Ngược lại, một khi các bà đã muốn ai thì .. có cả 1001 cách để "cua." Đàn ông thì tuy bề ngoài gân guốc nhưng lại hay cả nể, khối nịnh, thấy người khác phái chớp đèn pha, cốt mấy lần là muốn xiêu ngay, chưa kể có những bà tấn công trực diện bằng sự hấp dẫn của thể xác nữa, nếu không tỉnh táo là rớt đài. Hình thức tấn công của các bà thì muôn hình vạn trạng, từ nhẹ nhàng cho đến kịch liệt, các bà không ngán ai cả, vì có ông nào đi méc chồng nguời ta là "vợ ông tán tôi đấy" bao giờ? Trăm ông được khen, được tán thì khối đủ chín chín ông, trừ một vài ông tu tại gia thì cũng im lặng, chẳng ông nào nỡ cự nự! Thế là các bà được đà cứ xông tới...

 

Phương pháp phản công để bảo vệ hạnh phúc gia đình trong các trường hợp này thì tương đối dễ: chọn bạn mà chơi, và luôn đứng đắn. Gặp ai nói lời lơi lả là chuồn liền, thì chẳng có sự gì xẩy ra. Những nguời mê say hội đoàn quá sức cũng nên cẩn thận. Cứ họp hành liên miên, ông này bà nọ lại hay bỏ cơm nhà, thì có ngày cũng bỏ con, bỏ vợ, bỏ chồng. Nếu muốn đi họp, nhất là họp tối, thì đi cả cặp là chắc ăn. Ông nào tin vợ quá đến nỗi không cần để ý đến giờ giấc đi về của vợ thì có lúc triền miên ăn cơm tháng!

 

-Tác động của phim ảnh, báo chí: Chắc chúng ta đều biết rằng phim ảnh trên Tivi và trong rạp thuờng có nội dung rất dễ khích động con nguời ta đi đến chỗ hư hỏng. Vấn đề này đã được các chính trị gia, các nhà xã hội học chống đối dữ dội, nhưng rất tiếc, ở đây đồng tiền mạnh hơn đạo đức, nên những gì có thể mang lại lợi nhuận nhiều là thiên hạ làm tuốt. Những kiến nghị, những dự luật hạn chế nội dung đề cao bạo lực, tính dục, những cuộc xuống đường phản đối sự khuyến khích tính dục trong phim ảnh đều không chiếm đuợc đa số phiếu trong quốc hội. Do đó mà phim ảnh đua nhau làm ra những phim không lành mạnh. Thậm chí cả những phim thiếu nhi, những phim hoạt hoạ cũng lồng vào những nội dung thiếu đứng đắn. Nhiều phim thiếu nhi nổi tiếng cũng có ông bố ly dị, bà mẹ ly hôn. Một số phim thì cho chiếu những cảnh cha mẹ cãi nhau rồi bỏ nhau tỉnh bơ truớc mắt con trẻ. Rồi những cảnh về tình dục xen kẽ với giáo dục, cứ mập mờ, nhập nhằng như vậy để thu hút khán giả từ trẻ tới già theo đúng nguyên tắc của các nhà làm phim là làm sao cho mọi loại khán giả đều đến xem. Cho nên, trong một phim con nít, cũng phải có cảnh làm cho mấy anh thanh niên thích bằng cách ráp mấy cảnh triển lãm da thịt, phải có cảnh bố mẹ linh tinh với nhau để cho cỡ trung niên, xồn xồn động lòng, có những cảnh êm đềm để làm hài lòng mấy cụ già. Nói chung là phim nào cũng không ít thì nhiều có những chi tiết bậy bạ, hấp dẫn, phi luân lý. Ngay trong những phim hoạt họa nổi tiếng, những nhân vật thiếu nữ trẻ cũng thường được vẽ rất hở hang. Những cảnh đó, những nội dung đó dễ làm cho quan niệm luân lý cổ điển bị lao đao. Ai cũng có thể thấy chuyện trao đổi tính dục là chuyện bình thuờng, chuyện ly dị là điều đơn giản. Ngay cả trong những gia đình đạo đức có chức vụ trong họ đạo, cũng có nhiều câu nói giỡn rất bạo như "bỏ nhau đi, tôi lấy người khác liền." Giỡn riết rồi ám ảnh thành sự thật lúc nào không hay. Báo chí, sách vở ở đây không kiểm duyệt nên viết líu lo, ai đọc vô rồi chỉ có mong làm bậy. Kỵ nhất là mang phim XXX về nhà coi. Xem riết rồi bị ám, thế nào cũng có lúc đòi hỏi của lạ!

 

B- NGUYÊN NHÂN CHỦ QUAN:

 

-Tính khí thay đổi vì môi truờng mới: Nhiều gia đình khi còn ở Việt Nam thì rất đầm ấm, nhưng khi qua đến đây rồi thì vì lạ nước lạ cái, mọi sinh hoạt đều rối loạn, kinh tế khó khăn, nên bị tẩu hoả nhập ma, biến tính đổi nết, rồi gây gổ cãi cọ liên miên. Có những ông chồng gặp hoàn cảnh quá căng thẳng, có khi lại nhục nhằn nữa, nên thường đăm chiêu, cau có, mở miệng ra là gắt. Vợ lúc đầu thì cố chịu đựng, nhưng sau một thời gian, vì cũng lo âu, căng thẳng nên chịu hết nổi, quặc lại, thế là chỉ câu trước câu sau là cãi lộn. Nhiều trường hợp mâu thuẫn là có những ông chồng vì quá thương yêu vợ con, quá nhiều tinh thần trách nhiệm, nên khi không biết xoay sở ra sao trong môi truờng mới để cho gia đình hạnh phúc, lại cũng hay gắt. Nhiều vị vì đi đâu cũng bị mấy tay "ruồi bu" đầu độc tinh thần, chê bai "bác già yếu quá rồi, tóc bạc, tay run, chả còn tích sự gì .." nên mặc cảm tối đa, trở thành khó chịu, càm ràm suốt ngày. Vợ con gần phát điên. Đã có nhiều trường hợp tìm cách tự sát vì quá căng thẳng, quý bà cũng như quý ông, mặc dầu các ông đã từng nhận rất nhiều anh dũng bội tinh, chiến thương bội tinh ... Một ít trường hợp đổ vỡ vì ông không thể bắt tay hội nhập với cuộc sống cực khổ được, cứ tà tà đi tới đi lui, chẳng tạo cho vợ con một viễn ảnh tốt đẹp nào, trong khi các bà quá mệt với cuộc sống chạy từ tiệm "neo" qua tiệm may, bán hàng chợ này qua chợ khác, nên các bà chạy luôn ..

 

-Ảnh hưởng lối sống mới: Trong khi có những người cảm thấy không thích hợp với môi truờng mới thì lại có những người coi nơi đây là thiên đàng hạ giới, được tự do huởng thụ lu bù. Nếu hôn phu hay hôn thê nhắc nhở thì coi như kỳ đà cản mũi, tìm cách bứt phá ra mà đi lối khác. Nhiều ông qua đây thành nghiện rượu, suốt ngày tìm cách uống cho đã. Sáng mở mắt dậy đã một chai, trưa thì hai xị, tối làm năm bẩy lon. Vợ con không thể chiều nổi, thì gây chuyện. Ngược lại, nhiều quý bà khi còn ở Việt Nam thì lam lam lũ lũ, nay có cơ hội diện láng tưng bừng. Cứ nghe chỗ nào "xeo xeo" là tiền cũng "xèo xèo" đi theo. Chồng con ngăn cản thì có chuyện. Có những vị phu nhân cứ nhất định phải sắm đồ thiệt xịn trong ngoài, phải mua đúng hiệu sang trọng, tiêu bao nhiêu cho việc mặc diện cũng không tiếc, nhưng nếu bảo chi cho gia đình thì khựng lại ngay. Một số khác lại thích nhẩy đầm nhẩy đìa, có chút tiền là cuối tuần nào cũng đến vũ trường, nhẩy nhót loi choi. Nhiều bà trên duới sáu bó rồi cũng khập khiễng nhẩy lò cò, có ông đầu gối đã long "bù loong" rồi vẫn lắc loạn lên. Cách đây vài tháng, có một ông trên năm bó, đang nhẩy đầm thành nhẩy đất, ngã lăn ra bất tỉnh, phải kêu 911. Đối với những người ấy, nếu cả hai vợ chồng cùng thích hưởng thụ như vậy thì nhất định sẽ có ngày bà thích ôm nguời khác trẻ hơn, dẻo hơn, điệu nghệ hơn, ông chồng cũng thích cặp với bà khác đẫy đà hơn, nói ngọt ngào hơn, dần dần là rã đám. Ngược lại, nếu chỉ có một bên thích đi nhẩy, bên kia cứ ru rú ở nhà, thì cũng có ngày nguời kia nhẩy trường kỳ ở nhà khác. Ngoài ra, với những nguời có máu mê, tuần nào cũng lên Las Vegas, thì chắc chắn có ngày hai vợ chồng bỏ nhau vì những trận cãi nhau liên tục sau khi sập tiệm. Hết tiền thì vợ chồng cũng mất. Tiền đi ra cửa sổ thì tình đi theo cửa cái."

 

-Tranh chấp về cách giáo dục con cái: Ở bên Mỹ này, việc giáo dục con cái như làm xiếc vậy . Lạng quạng là mất con. Cưng chiều con quá thì chúng giỡn mặt, đến khi chúng quyết định làm chuyện gì nguy hiểm, muốn cản lại thì đã trễ. Có những gia đình chiều con quá đến độ sợ con như sợ cọp. Một số không ít bậc phụ huynh không biết dậy con thế nào nên "thả nổi" con cái, tới đâu hay tới đó. Trong khi ấy thì lại vẫn có những bậc cha mẹ còn quan niệm xưa, cứng rắn với con cái còn hơn cai tù. Có bà mẹ nóng lên là đuổi: "Nhà này là nhà tao, mày không chịu nghe lời thì cút !" Ông bố tức khí nhẩy vào: "Nhà này cũng là nhà của tôi, bà không có quyền đuổi nó!" Đôi khi nóng quá, ông tương ngay một câu: " Bà không chịu thì tôi bỏ, đi lấy vợ khác khoẻ hơn!" Ở một vài gia đình , vẫn còn những bậc phụ huynh đánh con rồi đánh nhau, tranh luận về cách dậy con, làm con cái khóc lóc um sùm. Tiếng gào cuả mẹ, tiếng hét của bố, tiếng khóc cuả con làm cho nhà y hệt một cái địa ngục trần gian. Thật ra, chưa chắc ai đã giỏi hơn ai về cách giáo dục con cái, nếu không đi họp phụ huynh thường xuyên hoặc đọc sách về tuổi trẻ, đồng thời tham dự vào các buổi hội luận trên đài về giáo dục. Cũng có thể viết thư hỏi ý trên báo. Còn không thì chỉ giáo dục theo hứng là dễ... xa nhau.

 

- Quan niệm hồi xuân: Đại đa số các ông các bà đến tuổi 40, 50 là cứ nghĩ rằng mình tự nhiên khoẻ lại, trẻ lại, và có nguời còn cho rằng mình sung hơn hồi trẻ nữa. Chẳng biết dựa vào đâu mà ông già xấp xỉ 60 lại cứ cho rằng mình mạnh như thanh niên hai ba chục tuổi? Và cũng không biết từ đâu mà nhiều "bà ngoại" nghĩ rằng mình nhanh nhẹn và đẹp không thua cháu gái 18, đôi mươi? Do đó mà nhiều người đua đòi ăn chơi, gỡ gạc, diện hơn, nói nhiều hơn, gặp nguời khác phái là nháy nhó, pha cốt lia chia. Nhiều ông sửa giọng, sửa dáng đi, nhiều bà đi nhờ máy móc đắp vá, ủi, khâu, hút mỡ chỗ này, bơm dầu chỗ kia, làm "đại tu" thân thể. Với những quan niệm này, tự nhiên ta nhìn thấy ông chồng ta vừa già, vừa xấu, vừa yếu đuối, hết thời; ta thấy bà vợ ta vừa nhăn nhúm, nói dai nói dở nói dô duyên. Ngày xưa thì "hai trái đào tiên", bây giờ là "hai quả mướp"! Không ai còn nhìn thấy ở ông chồng đã hy sinh cầy hai ba dóp, nhịn ruợu, nhịn thuốc; không ai còn nhớ bà vợ đã từng nuôi mình vất vả gian truân, lo liệu việc nhà từ trên xuống dưới, làm ngày không đủ tranh thủ làm đêm. Và vì quên như vậy nên chuyện gấu ó rất dễ xẩy ra.

 

-Không hòa hợp tính dục: Chuyện này thì tế nhị, người mình kiêng, không muốn đả động tới, vì rất nhiều người cứ nghĩ rằng nói ra thì sợ chồng hay vợ chê là mình ham hố. Nhưng thật ra vấn đề này quan trọng lắm và chiếm tỷ lệ cao trong những cuộc ly hôn. Khi một bên thấy bên kia thiếu khả năng hay không đáp ứng được điều mình thích là bực bội, muốn gây chuyện. Bởi vậy, nên thoải mái nói ra để cùng tìm biện pháp. Một khi đã đề cập đến rồi thì cả hai nên dứt khoát tiến hành. Nếu một bên có đề cập đến mà bên kia cứ lờ đi không chịu cải thiện thì có ngày đứt gánh. Nhiều bà hay nói: "sắp về hưu đến nơi rồi mà ông ấy cứ như gà thế này thì chán quá!" trong khi có ông lại than phiền: "Bà ấy cứ như cục nước đá ấy, bực cả mình." Hiện tại, y học có rất nhiều phương pháp chữa trị cho các bà lãnh cảm lẫn các ông bất lực. Ngoài ra những nguyên nhân tâm lý cũng nên được để ý đến, nếu thật sự muốn tạo hạnh phúc gia đình, cả hai bên nên ngồi lại với nhau, bàn thảo làm cách nào cho cả hai cùng thơ thới hân hoan. Nhiều nguời có những đòi hỏi hơi bất thường thì cũng nên chiều nhau một tí. Dĩ nhiên, đòi hỏi quá đáng thì chào thua. Chẳng hạn như phải đánh đập nhau cho "phù mỏ" lên mới thích thì xin can, chiều không nổi đâu.

 

-Kết hợp vội vã và chênh lệch: Nhiều cặp thanh niên nam nữ sau này lấy nhau chỉ sau vài tháng làm quen. Có những người chỉ mê tài, mê sắc mà không để ý đến tính nết. Có nguời lại chỉ mê tiền, thấy anh ấy, cô ấy có việc làm thơm là nhào vô. Nhiều bậc phụ huynh ngày xưa bị ép gả hay lấy lầm, nay có cơ hội xả cảng là kiếm chuyện dông. Vì thế, các bậc cha mẹ nên cố vấn con nhiều về vấn đề này. Lấy ai thì lấy nhưng phải cẩn thận, tìm hiểu cho kỹ, mặc dù không kể giầu nghèo, vì bên này, có đi làm là có sống được. Điều kiện trước hết là phải yêu nhau không vì tiền, vì việc làm, hay vì cái xe láng! Tiền có ngày hết, việc làm có ngày mất, xe có khi bị kéo! Chỉ có yêu nhau thiệt, hợp tính hợp nết mới lâu bền. Ở bên này, có nhiều trường hợp điên điên rồ rồ, con gái còn ngon mà cứ lăn xả vào mấy tay Sở khanh, có vợ hai ba lần rồi! Gặp trường hợp này, Bố mẹ hay nguời thân phải nhào vô kéo ra cho được, bởi trước sau gì con gái mình cũng bị đá. Bị đá sớm còn đỡ khổ, để ôm thêm một cu nhóc nữa thì đau đớn hơn.

 

-Bản chất xấu: Người ta thuờng hay nói: "Thằng chả dê quá", " Mụ ấy dê như điên!", hoặc "Ông ấy dữ như cọp, bà ấy dữ như chằng" để chỉ những người có bản chất xấu kinh niên mãn tính. Nhiều ông cứ thấy nguời khác phái là động lòng, già trẻ lớn bé xấu đẹp gì cũng cứ tán tuốt luốt. Cỡ sáu bó rồi mà thấy gái đôi mươi cũng ngả ngớn "anh anh em em". Nhiều bà có cháu ngoại rồi mà gặp "chàng" trẻ hơn chừng mười tuổi vẫn xưng "mình". Với những người như thế thì người phối ngẫu có hiền đến đâu cũng phải có thái độ: Một là cứ ở với nhau vì không muốn ly dị làm khổ con nhưng lòng như chai đá, sống với nhau mà không bao giờ mở miệng nói chuyện với nhau, có gì cần thì nhờ con làm liên lạc viên; hai là dứt quách cho khỏi mang nợ. Ngược lại, với những nguời vợ quá dữ hay quá lẳng, thì có ngày con cháu cũng bỏ rơi chứ đừng nói đến chồng. (Nhưng trường hợp này ít lắm, vì đã quen thờ bà rồi thì khó mà ôm tượng bà quăng xuống đất!)

 

- Những truờng hợp kỳ dị: Ngoài những nguyên nhân chung, còn nhiều nguyên nhân quái đản nữa. Một bà làm đơn ly dị vì ông chồng cứ thích ăn cơm nhà, không chịu ăn tiệm, mà bà vợ đảm đang này lại không thích nấu cơm. Sau khi ly dị rồi, bà vợ cúng mấy con gà. Một ông chồng cứ đay nghiến bà vợ vì việc bất ngờ gặp người bạn trai cũ từ hơn 30 năm qua, cãi qua cãi lại thế là bỏ nhau. Ông ra ở riêng, bà vợ ở lại một mình, chả ai sung sướng. Nhiều bà viện cớ ông chồng ngáy to mà xin ra riêng, trong khi nếu thâu băng thì bà vợ cũng rống còn lên bổng xuống trầm điệu nghệ hơn chồng. Mấy bà nại lý do "tụi tôi không hợp" nên phải bỏ nhau. Không đưa ra một chi tiết gì khác. Một bà làm hôn phu đã in thiệp cưới rồi, phải chạy lại đứng chờ ở cửa nhà hàng xin lỗi mọi người vì rã đám rồi. Lý do là có lần bà hôn thê này tới văn phồng chồng sắp cưới bảo ông ta phải đưa đi mua máy cái áo lót đang "xeo", ông đang kẹt khách, bảo "thôi em chịu khó đi mua một mình, anh đưa tiền cho" Thế là đùng đùng dẹp đám cưới, nói rằng "chưa cưới mà không biết chiều người yêu như thế này, thì lấy rồi còn khó kinh khủng tới đâu nữa!" Một vị không chịu bỏ thuốc lá, bà vợ bỏ ổng . Một ông khác cứ luôn miệng nói giỡn: "Mượn vợ tôi thì được chứ đừng có mượn xe." Bà vợ tức mình: "Tôi mà ông coi không bằng cái xe của ông hả?" rồi bỏ luôn cho hết nói, hết làm tàng.

 

Dĩ nhiên, những chuyện quái gở này cũng hiếm, cả vài trăm ngàn nguời mới có vài vụ. Nhưng mà dù sao cũng là chuyện xấu, nói mãi thì cũng buồn. Cho nên, chỉ mong rằng mấy chữ: Nhường Nhịn, Trách Nhiệm, Tình Nghĩa, và Cảm Thông được áp dụng trong các gia đình Việt Nam hầu duy trì được nền nếp tốt đẹp của những con nguời Việt Nam chân chính. Nhưng điều quan trọng nhất phải cân nhắc thật kỹ lưỡng một khi nghĩ đến việc chia tay là vấn đề CON CÁI. Đã sinh ra một con người, phải có trách nhiệm với con người ấy, phải lo sao cho con người ấy lớn lên hạnh phúc, vui vẻ, và thăng tiến. Không thể chỉ vì tính ích kỷ, vì quan niệm Ối dào, đời cua cua máy, đời cáy cáy đào mà cứ đùng đùng bỏ vợ, bỏ chồng để đi tìm hạnh phúc cho riêng mình, rồi quên đi rằng mình đã từng tạo ra một đứa con, hay nhiều đứa con buồn thảm, bi quan, thiếu hạnh phúc căn bản của một con người có cha có mẹ. Khi nói đi tìm hạnh phúc mới, người ta không thể loại trừ ý nghĩa là đi tìm khoái lạc xác thịt. Chỉ trừ vài trường hợp quá quắt, không thể chịu đựng được thì phải chia tay, còn lại là có chi khác hơn một vóc dáng mới, một giọng nói mới, một thỏa mãn mới? Có ai dám nói chữ yêu thật tình với người thứ hai, người thứ ba? Có ai còn thấy lãng mạn khi phải ở chung với người cũng đã từng có một, hai đời vợ hay chồng? Có ai không suốt ngày ghen tương, nghi ngờ vì biết rằng ông chồng mới của mình cũng có thể bỏ mình vì một con mẹ khác ngon hơn, trẻ hơn? Trong khi đó, thì những đứa con bị bỏ rơi, bị cô đơn sẽ lại mở đầu cho một thế hệ tiếp nối buồn thảm hơn, hiện thực hơn, cô đơn hơn nữa theo cấp số nhân. Và cứ thế, xã hội sẽ không còn là những sợi dây tình cảm nối kết với nhau, mà chỉ còn là một tập hợp những đơn vị có tính cách chung đụng xác thịt và tiền bạc, rồi sẽ từ từ suy sụp, tan vỡ, trở lại với tinh thần của thời đồ đá. Con người sẽ giết nhau nhiều hơn, tinh vi hơn, sẽ đối xử với nhau như thú dữ. Ở trong nhà thì đóng kín cửa buồng, không dám tâm sự về tiền bạc, về quyền lợi, sợ chồng, vợ, hay con giết chết. Ra đường thì phải mặc áo giáp. Nhà cửa là những lô cốt kiên cố. Tội ác dẫy đầy ...

 

Lý luận như vậy không phải bi quan, nhưng suy nghĩ cho kỹ thì chắc chắn, nếu con người không còn Tình Thương, không còn Hy Sinh, Nhường Nhịn thì tất phải đi tới thế hệ như thế. Chỉ còn vấn đề Thời Gian mà thôi ...

CHU TẤT TIẾN

(o-o) sưu tầm

TRÒ CHUYỆN VỚI HOA THỦY TIÊN

và NHỮNG NHẦM LẪN CỦA NHÀ VĂN

 

(Nguyễn Huy Thiệp)

 

     

      Nhà văn Nguyễn Huy Thiệp là một nhà văn nổi tiếng của văn học trong nước hiện nay. Ông bắt đầu nổi tiếng nhờ truyện ngắn Tướng về hưu, một truyện ngắn mà tạp chí Văn Nghệ ở trong nước sau khi nhận được đã bỏ xó một thời gian dài, cho tới khi nhà văn Nguyên Ngọc được làm tổng biên tập của tạp chí này vào năm 1985, trong một dịp tình cờ mới khám phá ra tập bản thảo của Nguyễn Huy Thiệp bị bỏ xó chờ vứt vào thùng rác. Ngay sau khi truyện ngắn này được đăng tải trên tạp chí Văn Nghệ, Nguyễn Huy Thiệp như là một nhà văn đang chìm ngập trong bóng tối, được moi ra ánh sáng, và từ đó cho tới nay ông nghiễm nhiên có một vị trí cao của diễn đàn văn chương trong nước. Là tác giả của những truyện ngắn cực hay trong giai đoạn cởi trói 1985-1990, một số truyện ngắn của ông được dịch ra Anh và Pháp ngữ, và đã được giới thưởng ngoạn văn chương hải ngoại đón nhận như là một trong các nhà văn có khuynh hướng phản kháng lại nhà cầm quyền trong nước, nếu không bằng hành động, thì ít nhất trong các truyện ngắn của ông, người đọc nhận thấy ông đánh phá giai cấp thống trị, bằng một giọng văn sắc bén, lạnh lùng. Qua các truyện ngắn này người đọc cũng bắt gặp sự phá sản nhân tính của xã hội, cũng như sự tha hóa đến cùng cực của những con người đại diện cho giới cầm quyền. Bài viết dưới đây nguyên được đăng tải trên tờ Ngày Nay trong, các số 4, 5 và 6 của năm 2004 phát hành ở Hà Nội, sau đó nó được phổ biến rộng rãi trên hệ thống Internet toàn cầu. Chúng tôi đăng tải lại bài viết này để độc giả có một cái nhìn tổng quát về những đánh giá văn học trong nước, bởi một người nhà văn ở trong nước.

 

      1. CÁI KHÓ CỦA NGHỀ VĂN THỜI NAY

 

      Trong khoảng hơn một thập kỷ đổi mới, xã hội Việt Nam đã tiến những bước nhảy vọt về nhiều mặt, Việt Nam đã hòa nhập được với nhiều nước ở trong khu vực và trên thế giới. Quá trình toàn cầu hóa đang diễn ra trên nhiều lĩnh vực như chính trị, kinh tế và tri thức bất chấp những tư tưởng cục bộ và sô-vanh bất hợp tác. Về văn học, những cố gắng trong và ngoài nước đã làm cho nhiều nhà văn thức thời ở ta nhận ra được con đường gian khó nhưng cũng nhiều triển vọng ở trong nghề nghiệp của mình. Khi xã hội phát triển, nhu cầu hưởng thụ và làm ra những sản phẩm văn học nghệ thuật có phần nào tưởng như dễ dàng nhưng lại khó vô cùng. Tôi rất ngạc nhiên và không thích thái độ kỳ thị và xem thường việc xây dựng nên những công nghệ ở trong lĩnh vực giải trí, trình diễn như ca nhạc, tạp kỹ v.v.. Việc đào tạo, đánh bóng nhằm tạo ra những ngôi sao ca múa nhạc tạp kỹ hoặc thể dục thể thao v.v.. là rất cần thiết. Ngay trong lĩnh vực văn học, đáng lẽ cần phải khuếch trương, xây dựng thành một công nghệ đào tạo nhà văn mới thì vài năm trở lại đây lại có ý kiến bỏ đi trường viết văn Nguyễn Du. Bỏ thì dễ nhưng xây thì khó. Nhìn vào danh sách hơn 1000 hội viên Hội Nhà văn Việt Nam người ta đều thấy đa số đều chỉ là những người già nua không có khả năng, sáng tạo và hầu hết đều... vô học, tự phát mà thành danh.  Trong số này có tới hơn 80% là nhà thơ tức là những người chỉ dựa vào cảm hứng để tùy tiện viết ra những lời lẽ du dương phù phiếm vô nghĩa, nhìn chung là lăng nhăng, trừ có dăm ba thi sĩ tài năng thực sự (số này đếm trên đầu ngón tay) là còn ghi được dấu ấn ở trong trí nhớ người đời còn toàn bộ có thể nói là vứt đi cả. Giai thoại có một nhà thơ nói về tình cảnh thơ ở trong bài thơ sau đây (tôi đã đưa chuyện này vào trong tiểu thuyết của tôi vì nó quá hay) khá tiêu biểu cho thực tế đó: Vợ tôi nửa tỉnh nửa mơ. Hôm qua nó bảo: Dí thơ vào l .. Vợ tôi nửa dại nửa khôn. Hôm nay lại bảo: Dí l .. vào thơ!, tôi cũng không phủ nhận cảm tình của nhân dân đối với thơ nhưng quả thực trên thực tế cái danh nhà thơ là một thứ nhìn chung chỉ là nhăng nhít, hữu danh vô thực, chẳng ai muốn dây vào nó: nhà thơ đồng nghĩa với sự chập cheng, hâm hấp, quá khích, vớ vẩn, thậm chí còn lưu manh nữa.

 

      Tôi biết sẽ có nhiều người phản ứng lại điều tôi nói trắng phớ ra như thế nhưng ở đây nó là thực tế. Tôi chỉ nói ra một thực tế tàn nhẫn mà mọi người vẫn tránh né hoặc không nỡ nói ra mà thôi. Ðã đến lúc người ta phải nhìn vào thực tế để thúc đẩy văn học cũng như thúc đẩy xã hội phát triển.

 

      Trên kia tôi đã nói đến việc xây dựng một công nghệ đào tạo nhà văn, tôi ủng hộ ý kiến nên xây dựng một vài khoa viết văn ở các trường đại học ở ta. Viết văn phải trở thành một nghề nghiệp, một nghề nghiệp chuyên nghiệp chứ không thể nghiệp dư, tùy hứng được. Những nhà văn được đào tạo trong nền công nghệ đó phải có những tiêu chuẩn và trình độ chuyên môn nhất định. Nó không phải là toàn bộ chân dung văn học trong xã hội đó. Khi hòa nhập với thế giới bên ngoài luôn luôn có những sự trao đổi hợp tác giữa các nhà văn các nước. Lớp nhà văn cũ không còn phù hợp: họ không biết ngoại ngữ, không biết vi tính, họ chỉ có quá khứ, họ không thể trò chuyện và đối thoại tay đôi được với bên ngoài về những vấn đề của thời hiện tại. Trong sinh hoạt văn học, ở khía cạnh nào đó, việc viết ra được những bài văn cũng chỉ là một việc ngày nay người ta thực hiện một cách dễ dàng: đa số sinh viên đại học đều có thể làm được không khó khăn lắm.  Khuôn mẫu nhà văn cổ điển chưa chắc đã là duy nhất đúng, phù hợp và nên noi theo đối với những thành niên tham gia vào công việc văn học trên tinh thần xã hội hóa. Tôi đã thấy trong những chương trình trò chơi âm nhạc trên ti-vi, người xem cũng hát, cũng biểu diễn có khi chẳng kém gì những diễn viên chuyên nghiệp. Khi văn học xã hội hóa cũng sẽ xảy ra một cái gì tương tự như thế, nhất là khi Internet phát triển. Văn học - cũng như nhà văn sẽ ngày càng dân chủ hơn, thường hơn và vì vậy ngay cả những vấn đề về lý luận văn học cũng không phải cứ mũ cao áo dài và giữ nguyên cung cách chuyên chế, áp chế kiểu các cụ mãi được.  Trong xã hội phát triển, văn học rất thường nhưng để vượt lên, trở thành một cái gì đó ngoại hạng là rất khó. Hình mẫu thiên tài văn học ngày nay khác trước rất nhiều. Trong sách giáo khoa văn học người ta thấy rõ văn học đã bị đông cứng lại, cũ kỹ và phản động: nó cứ ê a mãi những song viết và song kiết, học sinh chỉ nghiên cứu và học tập những thây ma cũ hoàn toàn không được tiếp máu bởi những sinh lực văn học cường tráng và lành mạnh.

 

      Nếu như khoảng 20 năm đến 30 năm nữa danh sách Hội viên Hội Nhà văn ở ta có tới hơn 80% nhà văn (chứ không phải nhà thơ) khoảng ở độ tuổi 25 đến 50 tuổi thì đấy mới là việc hợp quy luật. Ở ta vẫn có câu: ốm tha, già phải. Văn học, đối tượng của nó là những người trẻ tuổi. Nó không phải là sân chơi của đám giặc già lăng nhăng thơ phú. Trước Tết Nguyên đán tôi có ngồi dự một bữa tiệc tất niên ở nhà kỹ sư Ðào Phan Long với nhiều tên tuổi văn nghệ sĩ khá lừng danh trên đất kinh kỳ. Nhà thơ Trần Ninh Hồ đọc một bài thơ phóng dật trong đó có câu: Ông lão lục tuần đi trong sương gió. Sương gió không biết ông lão lục tuần. Hay thì hay thật nhưng tôi cũng hơi sờ sợ những ông lão lục tuần ... gân quá!

 

      2. TRÊN CON ÐƯỜNG VĂN HỌC

 

      Thực ra, trên con đường văn học thì có rất nhiều lối đi khác nhau, mọi con đường đều dẫn đến thành Roma, có người đến trước, người đến sau, người đứt gánh giữa đường, người đến đích hăm hở, người đến đích thân tàn ma dại, có người đến đích vinh quang, có người đến đích với cả bầu đoàn thê tử v.v.. Tạo hóa tuyệt vời và rộng lượng sẵn lòng mở ra cơ hội cho tất cả mọi người không trừ ai cả. Nhưng cảnh giới văn học ở mỗi hạng cũng khác nhau và sự phong phú có vẻ vừa dân chủ vừa mất dân chủ ấy đã làm nên sự hấp dẫn chết người của văn học. Tôi không hề coi những ý kiến của tôi là chân lý, tôi chỉ nêu ra những suy nghĩ nhầm lẫn để mọi người trong giới văn học xem xét mà thôi. Văn học tác động đến xã hội bằng con đường ngầm, phi chính phủ và rất trực tiếp. Khi một nhà văn phát sóng, những độc giả có cùng tần số bắt sóng ấy, tiềm năng trong họ được đánh thức và giời mới biết họ sẽ làm gì. Khi những phương tiện thông tin đại chúng phát triển, các môn nghệ thuật giải trí phong phú, chức năng giáo dục được trải rộng, nó không còn chỉ đặt lên mỗi đôi vai còm cõi của văn học ngày xưa nữa. Nếu chúng ta chú ý nhìn một chút thì sẽ nhận ra con trẻ ta ngốn những truyện tranh manga còn nhiều hơn sách văn học tỉ tỉ lần. Chúng không đọc Những cánh buồm đỏ thắm của Grimm, Dế mèn phiêu lưu ký của Tô Hoài nữa mà dành thời gian đó cho Ðôrêmon hoặc các siêu nhân. Trong Hội nghị Lý luận văn học ở Tam Ðảo năm 2003, chẳng thấy có một tham luận nào dành cho văn học thực sự. Không còn ai cứu trẻ con nữa. Tất cả những người hành nghề văn học ở ta đều muốn dĩ hòa vi quý, đều muốn có những cuộc chơi đèm đẹp, chơi có thưởng, không ai muốn hy sinh nữa. Trong chuyến về nước năm ngoái, nhà văn Phạm Thị Hoài nhận xét: Ở trong nước, những người viết văn hiện nay sống sướng quá, nhà nước, xã hội yêu chiều, cưng chiều họ quá. Ở nước ngoài khó khăn khổ sở hơn nhiều, rất nhiều. Tôi nhận ra sự ngậm ngùi trong nhận xét của Phạm Thị Hoài. Nhận xét đó không hẳn đã đúng nhưng cũng là một ý kiến đáng để cho những nhà văn có lương tâm ở ta xét lại. Trên báo chí, thỉnh thoảng vẫn thấy các nhà báo rồ lên vì có tin nhà văn này, nhà văn kia ẵm các giải thưởng, nhận tiền tài trợ. Chuyện này hay dở thế nào chưa bàn. Nó cũng chỉ là một mặt bề nổi của văn học, theo tôi cũng là tốt. Nhưng - một khi dư luận văn học thực sự chỉ rồ lên vì cái bề nổi ấy thì cũng chưa hẳn đã có lương tâm. Trong truyền thống, văn học đồng nghĩa với sự thanh đạm. Sinh hoạt văn học (nói rộng ra là cả sinh hoạt tinh thần) ở ta - ít nhất là ở Thủ đô - theo tôi hiện nay là thảm hại, chẳng có gì đáng để người ta quan tâm, say sưa. Tất nhiên trên thực tế, ở đâu có một cuốn sách hay, một bài viết hay những người quan tâm đến văn học đều cố tình đọc qua không bỏ sót. Rõ ràng văn học vẫn có cách tồn tại riêng của nó và vẫn âm thầm đi những bước sấm đông rền (Goethe) trên con đường hẹp, con đường định mệnh gian khó dành riêng cho nó. Văn học giá trị bao giờ cũng đề cao nhân tính. Một xã hội không có những tác phẩm văn học hay, không có những tác phẩm văn học giá trị nghĩa là nhân tính mất đi. Trách nhiệm đó không phải chỉ ở một người nào mà nó ở toàn xã hội.

 

      Khi nói về nhân tính xưa nay các nhà lý luận văn học thường cũng chỉ mới đề cập một chiều đến lòng tốt, đến cách cư xử quân tử v.v... Người ta không nhìn thấy bộ mặt thứ hai của nhân tính mặc dầu các cụ ngày xưa cũng đều đã cảnh tỉnh cả rồi: Bởi chưng hay ghét cũng là hay thương (Nguyễn Ðình Chiểu), Nơi thì lừa đảo nơi thì xót thương (Nguyễn Du) v.v.. Cái gì cũng có hai mặt (thậm chí vài ba mặt) kể cả nhân tính. Ðộc giả có kinh nghiệm văn học rất dễ nhận ra những khuôn mặt ngụy quân tử trong các tác phẩm của các nhà văn. Dối trá, đạo đức giả - người ta chỉ đọc có vài ba trang là nhận ra liền. Không phải tự dưng mà các nhà văn cổ điển luôn luôn nói về sự trung thực ở nhà văn và trong lao động văn học.  Thế nào là trung thực? Trung thực với mình, với người, với xã hội, với chữ nghĩa. Văn điêu, văn ma, phò nịnh, nên thơ v.v.. là thứ rất dễ ngộ nhận.  Có nhiều tác phẩm, người ta vẫn phải đọc, vẫn phải chấp nhận mặc dầu ai nấy đều cũng có cảm giác là nó thối tha, song - như tôi đã nói, thời đương đại bao giờ cũng có không khí suy đồi, cần phải có một thời gian rất dài thì những cái xác suy đồi mục nát ấy mới mất hết đi cái mùi ô uế của nó.

 

      Biết làm sao bây giờ?

 

      3. LỜI KẾT THAY CHO HOA THỦY TIÊN

 

      Ngày Tết, đi mua giò hoa thủy tiên tôi mới ngã ngửa ra rằng tất cả giống hoa thủy tiên ở ta đều được nhập từ Trung Quốc. Không phải thủy tiên mà rất nhiều loài hoa khác nữa, thậm chí cả đào! Ði vào các hiệu sách, vẫn thấy văn học hiện đại Trung Quốc chiếm thượng phong ở trên giá sách. Về nhà mở ti-vi, phim truyền hình Trung Quốc vẫn thu hút người xem đông nhất.  Văn hóa Việt Nam chịu ảnh hưởng của Trung Quốc tất nhiên rồi, xưa nay vẫn thế. Tôi ngắm nhìn giò hoa thủy tiên và nghĩ ngợi nhiều. Ðể hoa thủy tiên nở đúng vào lúc giao thừa là cả một nghệ thuật vun trồng, gọt tỉa công phu. Chơi hoa nào đã mấy người biết hoa vốn là thói đời phàm tục. Một tác phẩm hợp thời, ra đời đúng lúc cũng là một nghệ thuật, có người còn coi nó là số mệnh tác phẩm. Song le, những tác phẩm đi trước thời đại bao giờ cũng sẽ chẳng hợp thời. Ngồi buồn giở báo ra xem, thấy có mấy bác Hai Lúa ở Nam Bộ (Trần Quốc Hải, Lê Văn Danh) chế tạo ra máy bay trực thăng để phun thuốc trừ sâu cho mía mà cười ra nước mắt. Tôi thích câu kết của nhà báo Nguyễn Hồng Lam: Tinh thần sáng tạo rất đáng khâm phục. Ðáng tiếc, mơ ước ấy đã vượt quá sự cho phép của giới luật. Ðột nhiên giật mình tự hỏi: trăm năm trước, anh em nhà Wright đã gặp may vì không gặp các thứ luật định văn minh bó buộc. Nếu không, đến bây giờ chắc gì có ngành hàng không với những chiếc máy bay tung cánh bốn phương trời? (báo An ninh thế giới ra ngày 19/02/2004). Trong văn học, không còn nữa những cuộc thí nghiệm giống như chuyện làm ra máy bay trực thăng. Ðể biết văn học đổi mới, chỉ cần dịch sách Trung Hoa xem là đủ. Nó cũng giống như giò hoa thủy tiên kia, nhập vào với giá rẻ như bèo chẳng phức tạp gì, thả sức chơi te tua trong thời gian Tết.

 

      Này hoa thủy tiên, tôi ước chi đây là giống hoa của người Việt Nam trồng ra trên đất Việt Nam. Vệ Tuệ, Miên Miên, Cửu Ðan.. ước gì đấy sẽ là những tên tuổi của các nhà văn Việt Nam?

 

      Xã hội Việt Nam đang ngày càng phát triển phong phú và đa dạng. Luôn luôn có những cơ hội dành cho tuổi trẻ. Trong lĩnh vực văn học cũng vậy. Vấn đề là phải có tình yêu với nó. Không có tình yêu thì chẳng làm gì được cả.

 

      - Và với một mẩu bánh mỳ con con nữa chứ?

 

      - Tất nhiên rồi!

 

    

NGUYỄN HUY THIỆP- Giáp Thân 2004

(TTL sưu tầm)