NGHỀ THẦY

(Tuệ Quang-Tôn thất Tuệ)

Giữa niên khóa 1954-1955, lúc tôi đang theo học ban Lý Hóa Sinh (PCB) ở Saigon thì xảy ra cuộc đụng độ giữa quân đội Quốc Gia và lực lượng Bình Xuyên. Ở trọ ngay trong khu vực giao tranh, bị mất hết áo quần, sách vở .., không có cách mưu sinh để tiếp tục việc học, tôi quay về Huế ký hợp đồng với Bộ Quốc Gia Giáo Dục qua Nha Đại Diện Giáo Dục Trung Phần, nhận nhiệm vụ Giáo Sư Khế Ước Đệ Nhất Cấp tại trường Trung Học Thành Nội. Đây là trường Nam trung học công lập thứ nhì tại Huế sau trường Khải Định (danh xưng giai đoạn của trường Quốc Học) và là trường trung học đầu tiên được thành lập ở phía tả ngạn sông Hương, đặt tại Quốc Tử Giám trong Thành Nội.

Bước vào "nghề thầy" ở tuổi hai mươi, dự tính ban đầu của tôi là tạm dạy học một thời gian, kiếm tiền để dành hầu trở lại ngành học cũ. Trung học Thành Nội là một trường tân lập, vào niên khóa đầu chỉ có một lớp Đệ Lục (Lớp Bảy) và bốn lớp Đệ Thất (Lớp Sáu) nên tôi phải phụ trách giảng dạy nhiều môn và lên lớp cùng với học sinh sau mỗi niên khóa.

Năm 1956, theo chỉ thị của Bộ Giáo Dục, Hội đồng Giáo Sư được triệu tập để tìm tên chính thức đặt cho trường. Nhận thấy Quốc Tử Giám vốn là cơ sở giáo dục của triều đại Nguyễn-Phước và Hàm Nghi là vị Hoàng Đế thiếu niên anh hùng, ái quốc thuộc dòng họ này, tôi đề nghị xin dùng Đế Hiệu của Ngài để đặt tên cho trường. Đề nghị của tôi được Bộ Giáo Dục chấp thuận. Trường Trung Học Hàm Nghi phát triển nhanh, chỉ sau mấy năm đã trở thành một trường trung học đệ nhị cấp lớn, tồn tại được 20 năm, từ 1955 đến 1975.

Sau ba niên khóa gần gũi tiếp cận lớp trẻ hồn nhiên, trong trắng (mà giờ đây tất cả đều đã ngoại lục tuần và một số khá đông đã trở thành những nhân tài có tên tuổi), ý định ban đầu là tạm sống nhờ nghề "godautre" không còn trong tôi nữa ; tôi thấy yêu trường, yêu lớp, yêu phấn trắng bảng đen .. nhận thức rõ những ý nghĩa cao đẹp của "Nghề Thầy", nên năm 1958 khi quyết định trở lại Đại học, tôi bỏ ngành học cũ, chọn theo ngành mới : Sư Phạm và Văn Khoa.

Tốt nghiệp Đại Học Sư Phạm năm 1961, tôi được bổ nhiệm về trường Trung Học Võ Tánh, Nha Trang. Bắt đầu dạy học từ năm 1955 tại Huế nhưng phải nói là tới thời điểm năm 1961 và tại miền thùy dương cát trắng Nha Trang, tôi mới chính thức đóng vai trò một nhà giáo thực thụ, thủy chung gắn chặt đời mình với "Nghề Thầy".

Bước vào "Nghề Thầy", tôi chỉ mong thể hiện thiên chức một nhà giáo đúng nghĩa, làm tròn phận sự của mình khi tại nhiệm, sưu tập sách vở tài liệu để sau khi nghỉ hưu sẽ trau giồi thêm kiến thức và sáng tác. Không có sở trường hành chánh và khả năng chỉ huy, tính tình lại vụng về (khi nào cũng vuông như "lỗ đồng tiền") khó làm vừa lòng kẻ khác, thế nên, để tránh khỏi những đụng chạm phiền toái, tôi đã không hề dám nhận một chức vụ điều khiển nào được Bộ Giáo Dục ban cho. Thuộc gia đình có truyền thống Phật Giáo (mẹ tôi là một phật tử thuần thành) nhưng tôi ít khi đi lễ chùa, không hề thân cận các tu sĩ, không tham gia các đoàn thể phật tử. Tôi kính ngưỡng không riêng Phật Giáo mà tất cả mọi tôn giáo chính thống. Không mấy thích thú "làm chính trị", tôi từ chối gia nhập mọi đảng phái chính trị kể cả đảng Dân Chủ của tướng Nguyễn văn Thiệu (mà rất đông công chức và nhà giáo đã gia nhập). Chính vì những dữ kiện đó mà sau cuộc "đổi đời", muốn có lý do để buộc tội, "chế độ mới" cáo buộc rằng tôi đã ngụy trang quá khứ, chuẩn bị sẵn một vai trò "vô tội vạ" để ở lại quê nhà hoạt động phục vụ cho cơ quan tình báo Mỹ C.I.A.. Tôi bị liệt vào một trong các "tội phạm" : C.I.A, Nợ Máu, Phượng Hoàng .. được qui định trong điều 2 của nghị quyết 87, một nghị quyết do ông Phạm văn Đồng ký từ trước. Gần mười lăm năm trong "Nghề Thầy", tôi đã thực hiện nghiêm túc, đúng đắn vai trò một nhà giáo, được Bộ Giáo Dục Việt Nam Cộng Hòa ghi nhận và ân thưởng BỘI TINH VĂN HÓA GIÁO DỤC năm 1972. Và, cũng với chứng tích này, người ta gán cho tôi tội "tích cực đóng góp xây dựng chế độ NGỤY".

Biến cố 1975 và tình trạng sống căng thẳng đầy đe dọạ trong thời gian mấy năm tiếp theo sau đã kết hợp thành một cường lực ly tâm vô tình và tàn nhẫn, xua đẩy tôi và gia đình ra khỏi lòng mẹ quê hương xa đến tận nửa vòng trái đất. Trong những ngày tháng tha hương lưu lạc đó đây, thỉnh thoảng tôi may mắn gặp lại vài thầy giáo cũ, đôi bạn học xưa và khá nhiều môn sinh ngày trước của mình ở Huế và Nha Trang.

Để khuây nguôi bớt những phiền muộn, để giải bày tâm sự và để khuyến khích các bạn trẻ lưu lạc nơi xứ người trau giồi ngôn ngữ Việt, tôi thường tham gia xướng họa thơ trên vài diễn đàn. Bút hiệu của tôi là Tuệ Quang, một bạn thơ trẻ (so với tuổi của tôi) ban đầu tưởng lầm tôi là một nhà tu hay ít nữa là một người tu xuất ; về sau, khi biết rõ trước kia tôi là một nhà giáo, đã gởi cho tôi bài thơ "NHÀ GIÁO NHƯ ÔNG LÁI ĐÒ" mà bạn ấy đã viết tặng các "Thầy, Cô". Đại ý bài thơ nói "thầy giáo giống như người đưa đò mà học trò là những khách qua sông. Thầy giáo buồn vì nghĩ rằng sau khi đã qua sông, chẳng biết khách có còn tưởng nhớ để trở lại bến xưa thăm người lái đò cũ !!!"

Tôi cám ơn người bạn thơ trên mạng lưới và chỉ xin tán đồng một nửa ý kiến của bạn ấy rằng "thầy giáo đúng như người đưa đò, mỗi niên khóa đưa một lứa học trò sang sông". Nhưng xin không đồng ý về nửa kia : "thầy buồn vì nghĩ rằng học trò sẽ quên thầy mà không trở về thăm".

Theo tôi, thầy giáo quả thật có thấy buồn vì cứ sau mỗi niên khóa phải tiễn đưa một lứa học trò đi vào đường đời bao la như nhìn theo những dòng sông chảy vào đại dương bát ngát, chẳng biết còn có lần tái ngộ. Nếu nước sông có trở về nguồn thì cũng phải trải qua nhiều dạng thức : bốc thành hơi, đọng thành mây, bay về núi, tụ thành mưa rồi mới tuôn xuống suối để chảy vào sông .. Học trò cũng vậy, giã từ thầy khi mái tóc còn xanh, gặp lại thầy khi tóc đã thay màu. Lúc ấy chỉ trò dễ nhận ra được thầy, còn thầy thì khó lòng nhận ra trò nếu không được trò nhắc lại chuyện những ngày xưa cũ.

Thầy bùi ngùi khi chia tay học trò vì e rằng sẽ không có lần gặp lại chứ không phải vì sợ trò sẽ quên thầy.

Người Việt ta, dù với tín ngưỡng nào, đều có tinh thần trọng Nho, xem nặng tình nghĩa thầy trò. Cố nhiên cũng có vài trường hợp đặc biệt : một vài học trò giận thầy, oán thầy, thậm chí ghét thầy .. nhưng chỉ là một số rất ít, đại đa số đều quí mến thầy.

Tôi bắt đầu làm thầy giáo vào năm 1955. Hồi đó, ở các lớp đệ nhất cấp có những học trò chỉ kém tôi vài tuổi và giờ đây tất cả đều đã quá độ lục tuần.

Một mùa hè nọ, một giáo sư đại học ở Úc (Trần xuân D.) nhân tới Canada tham dự hội nghị giáo dục, vào ngày cuối cùng nghe tin tôi đang ở Montréal, trước giờ lên máy bay trở lại Úc, đã vội vàng ghé thăm để biết "Thầy bây giờ ra sao ?, còn trẻ hay đã quá già ?, mạnh khỏe hay đau yếu ?". Vị "Giáo sư học trò cũ" này đã đem đến cho tôi một niềm vui, nhưng niềm vui ấy chỉ đạt tới cao điểm khi tôi được biết anh là một giáo sư giỏi và tốt, từng làm vẻ vang cho cộng đồng Việt Nam ở Úc.

Năm 1993, trong ngày "Họp mặt thân hữu Huế" ở Toronto, một trung niên cao lớn vạm vỡ có nước da đen sạm, tóc hoa râm (Nguyễn văn S.) đưa phu nhân và hai tiểu thư tới bàn tôi chào hỏi "Thầy còn nhớ em không ? Em học với thầy hồi 1955 ở Hàm Nghi. Xin giới thiệu với thầy đây là vợ và hai con gái của em" . Hai tiểu thư của anh phá lên cười : "Ba khéo giỡn, thầy của ba sao trẻ hơn ba ?". Thì ra, sau khi thôi học, anh gia nhập hải quân và trở thành một sĩ quan người nhái. Từng sống với nắng mưa miền nhiệt đới, ngâm mình thường xuyên trong biển mặn, thân hình anh trở thành một "tượng đồng đen". Ngót gần bốn mươi năm qua rồi, anh vẫn còn nhớ (mà tôi thì lại quên) mấy câu thơ tôi viết thuở ấy cho một ngươì bạn hàm thụ và đã đọc cho lớp anh nghe :

Gió

Gió ơi gió mãi rung cành,

Mà sao gió lại ẩn hình nơi đâu !

Quen nhau nhưng chẳng thấy nhau,

Tình ta, ý gió qua cầu gió bay !

Cũng vào hôm ấy, tôi vui mừng được thêm một người nữa (Phạm hữu D.) đến nhận liên hệ thầy trò. Anh là bác sĩ chuyên khoa quang tuyến X, cho biết đã học với tôi ở lớp Đệ Nhất A trường Võ Tánh, Nha Trang vào năm 1962.

Thật là sung sướng có được mấy niềm vui đến cùng lúc, nhưng những niềm vui ấy chỉ trở nên trọn vẹn sau khi có người cho tôi biết vị sĩ quan người nhái kia trước đây là một quân nhân ưu tú, dũng cảm, can trường, bất khuất, có lập trường kiên định .. và vị bác sĩ nọ là một lương y, hết lòng giúp đỡ bệnh nhân đặc biệt là đối với các đồng hương.

Giữa một tiệc cưới ở Montréal vào năm 1995, một MC đến từ Houston, đang thao thao trước máy vi âm, khi nhìn về hướng tôi, anh bỗng nhiên ngưng lại, nhìn tôi một chốc, sau khi nhận diện rõ, anh nói lớn : "Thưa quý vị, hôm nay trong tiệc cưới này, tôi vô cùng sung sướng không ngờ được gặp lại một vị thầy cũ, thầy T.T.T, đã dạy tôi hồi 1964 ở lớp Đệ Nhất trường Võ Tánh Nha Trang. Xin mời thầy đứng lên để em được giới thiệu đến các quan khách ...".

Chao ôi ! Còn chi sung sướng bằng "tha hương ngộ cố tri", mà lại là những cố tri thân thương đều cùng gợi lại cho mình những kỷ niệm đẹp của một quãng đời đầy thơ mộng !

Thầy giáo chỉ thoáng buồn nhẹ nhàng khi tiễn đưa một lứa học trò qua mỗi niên khóa, nhưng lại vui rất nhiều mỗi khi nghe tin có những học trò mình thành công trên đường đời, hữu dụng cho đất nước, vượt xa mình về tài năng, về sự nghiệp : "con hơn cha nhà có phước, trò hơn thầy đất nước vinh quang". Thầy chỉ xót xa đau lòng khi biết được một học trò nào đó có những hành vi bất xứng, không phân biệt rõ thiện ác, chính tà .. chỉ vì chút danh lợi phù du mà có thể bán rẻ lương tâm, coi nhẹ nhân cách, a tòng tiếp tay với kẻ tàn ác, bạo ngược rồi cam tâm trở thành một "tiểu nhân phù thịnh".

Nghề thầy về vật chất thật rất đạm bạc, nhưng về tinh thần thì quá tuyệt vời. Quả là một nghề vô cùng cao quí. Tôi thấy mãn nguyện và hãnh diện về mình trước kia đã quyết định chọn lựa làm người đưa đò văn hóa.

Từ nhiều năm nay ở khắp nơi, tưng bừng như trăm hoa đua nở, rất nhiều học sinh và nhà giáo cũ của nhiều trường đã tìm về bên nhau bằng cách kết hợp thành những hội ái hữu hoặc tổ chức những buổi họp mặt qui tụ đông đảo thầy trò, bạn hữu như các nhóm liên trường Quốc Học & Đồng Khánh của Huế, Hồ Ngọc Cẩn & Lê Văn Duyệt của Gia Định, Ái hữu Gia Long hay Trưng Vương của Sài Gòn, Phan Chu Trinh của Đà Nẵng rồi Võ Tánh & Nữ Trung Học của Nha Trang ...

Những sinh hoạt đó đã thể hiện rõ nét cao đẹp tuyệt vời của văn hóa Việt. Không được may mắn như nhiều dân tộc khác trên thế giới, dân tộc Việt Nam nói chung và tập thể người Việt Nam tại hải ngoại nói riêng, hiện đang trải qua một giai đoạn lịch sử đặc biệt vô cùng phức tạp, tế nhị. Trên bất cứ một vấn đề gì thuộc bất cứ một lãnh vực nào : chính trị, xã hội, kinh tế, tôn giáo và ngay cả vấn đề nhân đạo từ thiện .., mỗi người đều có một lối nhận định, một cách suy diễn, một phương thức hành sử riêng, không những chỉ khác biệt mà đôi khi còn đối chọi nhau gay gắt. Do đó có nhiều sinh hoạt, ban đầu với tinh thần xây dựng đoàn kết nhưng về sau lại sinh ra ít nhiều đối nghịch, tranh chấp. Từ đó khiến nhiều người tuy giàu tình cảm, dù thiết tha với tình nghĩa bạn hữu, thầy trò nhưng đã dè dặt không hăng hái hòa nhập chỉ vì muốn tránh những phiền lụy cho bản thân. Nếu như mỗi sự việc đều được đặt đúng vào khung cảnh vị trí của nó, chẳng hạn một diễn đàn chính trị để dành riêng cho những ai muốn luận bàn chính trị, một diễn đàn xã hội cho những người thích hoạt động xã hội từ thiện, một diễn đàn tôn giáo riêng cho mỗi tôn giáo để rao truyền phát huy giáo lý, tô đúc đức tin ... những đề tài qui mô lớn và tế nhị đó nếu không được đem xen lẫn vào các sinh hoạt thuần túy ái hữu thì sẽ không một cuộc hội ngộ nào xảy ra những ý kiến bất đồng đưa đến tình trạng căng thẳng mất vui.

Một cuộc hội ngộ nếu nhắm đến mục đích chỉ gặp gỡ nhau để ôn nhớ kỷ niệm quá khứ, gắn bó tình thân, hỏi han san sẻ nhau những vui buồn của cuộc sống cá nhân, cuộc sống gia đình trong hoàn cảnh "người còn, kẻ mất, đứa tha hương", trao nhau lời an ủi, cho nhau chút niềm tin, hỗ trợ nhau về tinh thần hay vật chất trong phạm vi nội bộ ... thì nhất định sẽ không có chuyện đối nghịch mâu thuẫn đưa đến tình trạng tranh cãi bất hòa và cũng chắc chắn sẽ lôi cuốn được số đông người tham dự, dễ dàng qui tụ được mọi cá nhân có xu hướng, ý kiến bất đồng. Đang lúc chờ đợi một tương lai có đầy ánh sáng, có đủ tình người để có thể vĩnh viễn về lại nơi chôn nhau cắt rốn, thì tạm thời qua những lần hội ngộ, ta mơ ước có thể hình dung mường tượng thấy một khung trời Việt Nam thu nhỏ, ở đó tình thầy nghĩa bạn có thể biểu lộ thay thế được phần nào tình tự dân tộc, tình tự quê hương. Và cũng ở đó, những ai đã hiến trọn đời mình cho sứ mạng "đưa đò văn hóa" sẽ thấy tự hào, hãnh diện với những chân thiện mỹ của "NGHỀ THẦY".

Montréal, 2005

TUỆ QUANG-TÔN THẤT TUỆ

CHÚ CHIÊN HIỀN LÀNH

"Theo lời kể Lê Ngọc Quế Anh"

Sáng mùa xuân năm ấy, nắng chói chang khắp thung lũng Hoa Vàng. Lão Ivan bước ra sân, nhìn bà Linna đang mở cửa chuồng cho bầy chiên và đám dê của trại chăn nuôi của bà xuống ăn cỏ dưới chân đồi. Như nhớ ra, lão gọi vợ dặn dò:

- Bà ơi, để lại cho tôi một con chiên tơ nhá.

- Chi thế ? Bà Linna hỏi. Lão trả lời giọng trách móc:

- Bà không nhớ mai là ngày Noel sao? Bắt một chú chiên đem biếu gia đình lão thông giáo mới đến buôn mình, đêm mai ăn mừng Giáng Sinh !

- Ô hay ! Bà Linna lườm ông Ivan tưởng ông nói nhầm : "Người ta ăn gà tây hay ăn dê cũng được, ai lại ăn chiên !? Cái ông lẩm cẩm nầy .."

Lão Ivan bập bập điếu thuốc xi-gà, trề môi cười méo xệch, rồi giải bày với vợ:

- Bà biết hông ? Thầy thông Giáo nầy mới đổi về . Ông ta bảo không ăn thịt dê. Ăn thịt chiên thôi. Tôi nghe chính miệng ông ấy nói rõ ràng. Ai bảo với bà tôi lẩm cẩm hử ?

- Được rồi ! Bà Linna bắt con chiên con đi đủng đỉnh phía sau bầy nhốt vào chiếc lồng đan bằng mây, rồi đem treo lên cành cây kế bậc thang cửa nhà cho chồng. Nhìn đôi mắt chiên con ươn-ướt .. Bà Linna xót xa lẩm bẩm:

- Một con chiên đi lạc .. Chúa con đi tìm .. Ai lại ăn thịt cho đành. Bà Linna vuốt tay lên bộ lông mịn của chú chiên , rồi nhắm mắt thì thầm: "Chúa ơi! Xin thương xót con chiên hiền ngoan của con !"

Mặt trời rực lên bên kia dãy đồi, lão Ivan vội vã quảy gánh bắp cải và chú chiên ra khỏi thung lũng. Lão băng theo một con đường cỏ mịn dọc hết triền đồi. Cảm thấy thấm mệt, lão vào ngồi nghỉ trong một túp chòi ở cánh rừng chồi . Lão tính là phải qua đến 3 cánh rừng thông và một trảng cát vàng nữa mới tới nhà thầy thông giáo mà lão định biếu tặng chú chiên con. Khi Lão đến cánh rừng thứ hai thì trời đã đứng trưa. Nắng nóng gắt, lão lại ghé vào 1 túp lều của các mục đồng, xuống khe múc nước cho chú Dê con uống xong, lão định nằm nghỉ mệt, nhưng rồi ngủ quên. Bọn trẻ chăn dê từ khe suối kéo đến thấy con chiên bé tí bị trói chân nhốt trong chiếc lồng để trong lều. Chúng biết là lão Ivan sắp đem cho người ta ăn thịt, bọn trẻ liền chạy về bầy bắt một con dê con đến tráo đổi để cứu con chiên hiền lành.

Mặt trời xế ngang núi, lão Ivan mới đến được nhà Thầy thông giáo để tặng chú chiên làm quà Giáng Sinh. Gia đình Thầy thông giáo mừng rỡ cám ơn lão rối rít, nhưng khi ra nhìn vào lồng thì thấy chú dê con bị khớp mỏ đang nằm trong đó. Thấy thầy truyền giáo có vẻ không vui, lão Ivan thật thà xin lỗi và hứa trở về bắt con chiên đem đến cho ông thông giáo ngay tối nay.

- Bà nhà tôi tệ quá, tôi bảo bắt chiên mà mụ lại nghe dê .. Sorry ông giáo !

Lão Ivan lại quày quả quảy chú dê ra về. Khi Lão đến ngang túp lều ghé nghỉ ban trưa thì thấm mệt, lão lại vào nằm nghỉ, rồi đánh thêm một giấc nữa .. Đám mục đồng lại xuất hiện. Chúng nhẹ nhàng bế chú chiên trả về cho lão và thả dê ra cho nó nhập bầy. Lão Ivan thức dậy lật đật xách lồng chiên bương bả leo đèo. Khi về đến nhà thì trời đã sụp tối, thấy bà Linna đang ngồi đốt lửa ngoài chuồng trại, lão lớn tiếng với vợ:

- Bảo bà bắt chiên bà lại bắt dê ! Mụ già lẩm cẩm .. Tôi đã nói, ông giáo muốn ăn chiên không ăn dê . Thế mà bà cứ bắt dê đem biếu ông ta .

- Thì tôi bắt con chiên rõ ràng . . . Có ông dê thì có. Nghe vợ nói giọng mai mỉa, quả quyết, lão Ivan không dằn được cơn bực. Lão chỉ cái lồng trước sân lớn tiếng:

- Ra xem đi .. Coi con gì trong đó hả ?

Bà Linna xách đèn soi vào chiếc lồng. Chú chiên con thấy bà, nguẩy đuôi mừng rỡ. Bà bồng nó đưa lên trước mặt Lão Ivan gằn giọng:

- Dê đây hả .. Đồ điên! - Cảm ơn Chúa thương xót chú chiên hiền lành của tôi.

Lão Ivan nhìn chiên con sửng sốt .. nói như rên rỉ :

- Sao kỳ vậy ?!! Sáng chiên, trưa dê, chiều chiên .. Điên .. Điên hết !

Bà Linna mỉm cười nhìn chồng:

- Tôi và Chiên con yêu cưng của tôi không có điên đâu nhé... Bà Ivan vừa nói vừa vỗ nhẹ vào mông chú Chiên. Nó ngỏng đuôi chạy bay về bầy chui vào lòng mẹ nó ..

NGHỀ THẦY

Montréal, 2005

CHÚ CHIÊN HIỀN LÀNH

Giáng Sinh 2004

SÔNG CỬU

THƯ GỞI BẠN

Mùa thu nơi đây khi nào cũng đầy lá úa vàng và lá phong đỏ. Khung cảnh thật đẹp nhưng thật buồn, nhất là những ngày đầy sương mù, không có nắng. Mặt trời lười biếng trở dậy, nên bầu trời khi nào cũng u ám và ẩm thấp.