NĂM RẮN, ĐỌC LẠI BÀI THƠ "RẮN ĐẦU BIẾNG HỌC"

của LÊ QUÍ ĐÔN

 

Lê Quý Đôn (1728 - 1784) tự là Doãn Hậu, hiệu là Quế Đường, người làng Duyên Hà, tỉnh Thái Bình. Năm 18 tuổi, Lê Quý Đôn đậu giải nguyên, năm 27 tuổi đậu Bảng nhãn. Ông làm quan đời Lê Hiến Tôn, ban đầu làm Hàn Lâm Viện Thị Thư (1753) sau thăng lên Công Bộ Thượng Thư. Năm 1776, ông cáo về trí sĩ.  Lê Quý Đôn để lại nhiều thơ chữ Hán. Về thơ Nôm, nay chỉ còn bài "Rắn đầu biếng học":

 

Chẳng phải liu điu cũng giống nhà

Rắn đầu biếng học lẽ không tha

Thẹn đèn, hổ lửa đau lòng mẹ

Nay thét, mai gầm rát cổ cha

Ráo mép chỉ quen tuồng lếu láo

Lằn lưng chẳng khỏi vết roi da

Tết nay Trâu Lỗ xin siêng học

Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia !

 

Tương truyền, khi còn nhỏ, Lê Quý Đôn đã tỏ ra rất thông minh, học đến đâu thụộc lòng đến đây, có tài xuất khẩu thành thơ, được dân làng phong cho danh hiệu Thần đồng. Lên 7, 8 tuổi, mặc dù rất thông minh nhưng Lê Quý Đôn lại lười học, thường rong chơi cùng trẻ em trong xóm.

 

Mẹ ông buồn lắm, cha ông rất nghiêm khắc. Một hôm, Lê Quý Đôn bỏ học đi chơi, cha kêu về quở phạt. Lúc ấy, một người khách đến, khách xin người cha tha cho Lê Quý Đôn và bảo phải làm một bài thơ tạ, Lê Quý Đôn ứng khẩu đọc ngay bài thơ "Rắn đầu biếng học ". Cha ông cũng như người khách đều ngạc nhiên, thích thú vì bài thơ là một nghệ thuật "chơi chữ " (jeu de mots) tuyệt vời.

 

Chẳng những diễn tả được hoàn cảnh, tâm trạng của một đứa học trò làm biếng mà bài thơ còn có hai nghĩa thể hiện sự thông minh, nhanh trí của tác giả. Tuy là một bài thơ được Lê Quý Đôn làm để tạ tội, tội làm biếng, bỏ học, đi chơi, tội cứng đầu (rắn đầu) không chịu nghe theo những lời khuyên răn, dạy bảo của cha mẹ nhưng bài thơ của ông còn nhắc đến tên nhiều loài rắn.

 

Mỗi câu đều nói lên một loài bò sát: Liu điu (rắn nhỏ), rắn hổ lửa, mai gầm, rắn ráo, thằn lằn, rắn hổ trâu, hổ mang.

 

Chơi chữ là một biện pháp tu từ thường được một số nhà văn, nhà thơ sử dụng khi sáng tác, là cách vận dụng ngữ âm, ngữ nghĩa để tạo ra những cách hiểu bất ngờ.

 

Tuy không phải là một hình thức mới lạ nhưng muốn đạt được nghệ thuật cao, người viết phải có tài, vận dụng nhiều công phu. ở đây, Lê Quý Đôn ứng khẩu đọc lên ngay mà lời thơ vẫn lưu loát, ý thơ hàm súc, kỹ thuật điêu luyện. Để nâng cao nghệ thuật, tác giả còn khéo léo phối hợp "phép hội ý" trong thơ:

 

Thẹn đèn, hổ lửa, đau lòng mẹ

Nay thét, mai gầm, rát cổ cha

 

Phép đối ngẫu của hai cặp thực và luận thật chỉnh. Nhờ phép hội ý hỗ trợ, lời và ý đối với nhau rất sát, tạo cho người đọc sự hứng thú bất ngờ. Nhạc thơ có biến đổi nhưng giữ được mức độ điều hòa, phù hợp với ý, tình của nhân vật trong thơ.

 

Ngoài giá trị nghệ thuật đặc sắc, nội dung bài thơ đã phản ảnh đúng tâm trạng của một đứa bé biết ăn năn, hối cải trước những lỗi lầm và tâm trạng của người làm cha mẹ đối với đứa con cứng đầu, lêu lỏng. Dẫu còn ở lứa tuổi ham chơi, tác giả đã biết suy nghĩ, nhận xét những lỗi lầm và tự trách mình một cách thẳng thắn. Dẫu bị trừng phạt nghiêm khắc, tác giả vẫn không tỏ vẻ hờn giận cha mẹ mà còn biết ăn năn, hối hận vì đã làm buồn phiền cha mẹ. Sau khi hối lỗi, tác giả tự nguyện sẽ sửa chữa lỗi lầm bằng cách siêng năng học tập. Tinh thần tự giác sửa đổi của Lê Quý Đôn đáng để  bạn trẻ ngày nay học tập.

 

TÁC GIẢ ???

 

(@ Internet)