SU'U TÂ`M 19

Home | SUY NGÂM~ | SUY NGÂM~ [tt] | SUY NGÂM~ 1 | SUY NGÂM~ 2 | SUY NGÂM~ 3 | SUY NGÂM~ 4 | SUY NGÂM~ 5 | VA(N | VA(N [tt] | VA(N 1 | VA(N VUI | VA(N VUI [tt] | VA(N VUI 1 | VA(N VUI 2 | VA(N VUI 3 | VA(N VUI 4 | TA.P GHI | TA.P GHI [tt] | TA.P GHI 1 | TA.P GHI 2 | TA.P GHI 3 | TA.P GHI 4 | TA.P GHI 5 | TA.P GHI 6 | TA.P GHI 7 | TA.P GHI 8 | TA.P GHI 9 | TA.P GHI 10 | TA.P GHI 11 | TA.P GHI 12 | TA.P GHI 13 | TA.P GHI 14 | TA.P GHI 15 | TA.P GHI 16 | TA.P GHI 17 | TA.P GHI 18 | TA.P GHI 19 | TA.P GHI 20 | TA.P GHI 21 | TA.P GHI 22 | TA.P GHI 23 | TA.P GHI 24 | TA.P GHI 25 | TA.P GHI 26 | TA.P GHI 27 | TA.P GHI 28 | TA.P GHI 29 | TA.P GHI 30 | TA.P GHI 31 | TA.P GHI 32 | TA.P GHI 33 | TA.P GHI 34 | TA.P GHI 35 | TA.P GHI 36 | TA.P GHI 37 | TA.P GHI 38 | TA.P GHI 39 | LINKS | BÀI VIÊ'T | BÀI VIÊ'T [tt] | BÀI VIÊ'T 1 | BÀI VIÊ'T 2 | BÀI VIÊ'T 3 | BÀI VIÊ'T 4 | BÀI VIÊ'T 5 | BÀI VIÊ'T 6 | BÀI VIÊ'T 7 | BÀI VIÊ'T 8 | BÀI VIÊ'T 9 | CU'̉'I CHÚT CHO'I | THÚ VI. | CHÚ Ư | CHÚ Ư [tt] | CHUYÊ.N CO^? | CHUYÊ.N CÔ? [tt] | CHUYÊ.N CÔ? 1 | CHUYÊ.N CÔ? 2 | TÀI T̀NH | TÊ'U

TA.P GHI 17

 

 

Nguyễn Gia Thiều

- hồn thơ ấy, chiếc phao trên cạn ..

(Trn Mnh Ho - danlambao)

 

"Nếu Tổ Quốc tôi không c̣n biển

Dân tộc tôi sẽ chết đuối trên bờ"

(Thơ TMH)

 

 

Chưa bao giờ như hôm nay, nước Việt Nam chúng ta cần một chiếc phao cứu nạn trên cạn (phao vật chất và cả phao tinh thần) như lúc này, để cứu thoát cả một dân tộc sắp chết đuối trên mặt đất, chết đuối trên cao nguyên, chết đuối trong bùn bô-xít; chính v́ vậy mà chúng tôi trân trọng mời quư độc giả t́m đến hồn thơ giải thoát - Nguyễn Gia Thiều.

 

Khi tiếp cận một số tác gia văn học lớn thời phong kiến như Nguyễn Trăi, Đoàn Thị Điểm, Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, Tú Xương .. hầu như giới nghiên cứu văn học "quy phạm" ở nước ta đều dùng khái niệm "trung đại" (trung cổ) là phạm trù văn hóa khu biệt của phương Tây để làm hệ quy chiếu đo đạc, thậm chí c̣n làm phương pháp luận tiếp cận nữa.

 

Chính sự lầm lẫn "lấy râu ông nọ cắm cằm bà kia" trong phương pháp luận ấy đă dẫn đến những đánh giá khá sai lạc về 9 thế kỷ văn học dân tộc thời phong kiến của ông cha ta. Chúng tôi xin vứt bỏ cái kính chiếu yêu trung cổ - kinh viện lầm lạc kia để nh́n nhận các tác gia văn học thời phong kiến của ta dưới một cái nh́n khác, không phụ thuộc vào những định kiến hay những bùa chú, những công cụ tiếp cận gông cùm lỉnh kỉnh ngoại lai nào. Trước hết, chúng tôi xin đề cập tới một đại tác gia: Nguyễn Gia Thiều.

 

Có lẽ, đại thi hào Nguyễn Du, người kém Nguyễn Gia Thiều 25 tuổi, kém Đoàn Thị Điểm 51 tuổi, là người đă từng mê đắm Chinh phụ ngâm và Cung oán ngâm khúc? V́ vậy, trong Truyện Kiều, chúng ta c̣n gặp đâu đó hồn lục bát Nguyễn Du phảng phất khói sương, hơi hướng hai kiệt tác trước đó. Ví phỏng như không có Chinh phụ ngâm và Cung oán ngâm khúc, liệu ngày nay chúng ta đă có một tuyệt tác như đang có trên tay: Truyện Kiều không? Nhất là tư tưởng, t́nh cảm thẩm mỹ của Nguyễn Gia Thiều đă ảnh hưởng đến hồn lục bát Nguyễn Du hơn cả. Đoàn Thị Điểm phải nhờ vào bản Hán văn của Đặng Trần Côn, Nguyễn Du dựa vào cốt truyện của Thanh Tâm Tài Nhân mới thành hồn Việt, tiếng Việt tuyệt vời. Nguyễn Gia Thiều không cần vịn tạm vào cây cầu Hán tự, hay mượn lốt Trung Hoa mà Việt hóa hồn người. Ông viết trực tiếp bằng chữ Nôm, bằng tiếng Việt, một thứ tiếng Việt rất đài các hàn lâm, rất thâm sâu thông tuệ: "Trải vách quế gió vàng hiu hắt", kết hợp với tiếng Việt b́nh dân, vừa hoa hèn cỏ nội, vừa muối mặn gừng cay, rất đời thường dung dị: "Lau nhau ríu rít c̣ con cũng t́nh". Chỉ vỏn vẹn 356 câu thơ song thất lục bát, diễn tả nỗi ḷng ai oán của cung nữ mà tỏ bày chuyện nhân t́nh thế thái, chuyện trời đất, tử sinh của thân phận làm người; Cung oán ngâm khúc quả là một kiệt tác được thể hiện với một nghệ thuật thơ trác việt, xuất chúng, mang tính tư tưởng và thẩm mỹ vào loại cao sang nhất, sâu sắc nhất, mỹ lệ nhất trong kho tàng văn học cổ Việt Nam.

 

Nguyễn Gia Thiều mượn tâm trạng cung nữ mà nói chí hướng ḿnh, mượn ḿnh mà đối chất, ỉ ôi ta thán thời thế, mượn thời thế mà vẩn vơ nghĩ ngợi kiếp người, mượn kiếp người mà đối thoại, ầu ơ cùng trời đất, mượn trời đất mà rong ruổi nỗi hư không, mượn hư không mà an ủi, xẻ chia nỗi buồn cung nữ. Chính v́ vậy, mỗi câu thơ của bậc thiên tài không chỉ đa ngữ nghĩa, đa tầng đa vỉa như vân gỗ trong cây cḥ chỉ ngh́n năm, mà c̣n nghĩa ở ngoài nghĩa, chữ ở ngoài chữ, tư tưởng ngoài tư tưởng, như khói sương ngoài lại khói sương. V́ vậy, khi đọc Cung oán ngâm khúc, chúng ta không chỉ phải dùng thị giác, thính giác, tri giác, cảm giác, trực giác mà c̣n phải huy động cả linh giác, huệ giác, vô giác, thiên địa giác, tổng hợp lại trong mơ hồ THI GIÁC mới có cơ gặp được hồn thơ bách tuế thiên tuế này. Ví dụ như khi đọc câu thơ huyền nhiệm này của Ôn Như hầu: "Cái quay búng sẵn trên trời / Mờ mờ nhân ảnh như người đi đêm" mà chỉ tựa vào "cái quay" luân hồi sắc không, bào ảnh Phật giáo, hoặc tiêu dao vô vi với "người đi đêm" áo gấm Lăo Trang kia cũng chưa thấu được bờ bến câu thơ. Chừng như cái huyệt, cái rốn, cái thần của câu thơ mang mang rất đạo này lại nằm trong một động từ "búng" rất bé, rất đời, rất ngẫu nhiên ; như thể trên biển cả vô cùng của thế giới đèn cù hư ảnh, vang lên rất đanh, rất sắc một tiếng con tôm nhân t́nh chợt búng tanh tách. Và cái quay Phật giáo kia, cái "người đi đêm" kia, hóa ra chỉ là tṛ búng con quay của đứa trẻ con - tạo hóa có tên là thi ca.

 

Một cái búng tay tí tẹo thi ca lại có thể mở khép được cái vô cùng, chạm vào cái lênh đênh, như chạm vào cái Không của Phật và cái Vô của Lăo, hóa giải nỗi siêu h́nh bằng nghịch ngợm nhân sinh. Từng câu thơ của bậc thi hào là một khối thống nhất các mâu thuẫn lớn trong quy luật đồng nhất, phản phục, thoắt có, thoắt không, lúc thuỷ, lúc hỏa, vừa có nghĩa lại vừa phản nghĩa, như trong phân tử vật chất đă mang sẵn hạt phản vật chất, trong sự sống nào cũng mang sẵn một mầm chết. Chính v́ vậy, dùng phương pháp luận cắt lát của phê b́nh văn học nặng về xă hội học, phê b́nh lư trí hay phê b́nh trực giác, phê b́nh đạo đức học, ngôn ngữ học, phê b́nh phân tâm học, phê b́nh cấu trúc .. đối với Cung oán ngâm khúc e rằng chưa thể tất.

 

Phê b́nh xă hội học từ bấy nay đă chỉ ra rằng Cung oán ngâm khúc tố cáo chế độ phong kiến tàn bạo, vô nhân đạo, chà đạp t́nh yêu hạnh phúc con người. Cái chế độ tự nhiên đi bắt nhốt hết con gái đẹp thiên hạ vào một cung cấm như tù chung thân, cho một người sợ nắng sợ gió, hom hem, bệnh hoạn gọi là vua độc quyền hưởng lạc, bảo không ác sao được? Đúng quá. Lại bảo tác phẩm này đầy tính nhân đạo chủ nghĩa. Nhà thơ bênh vực, cảm thông, chia sẻ với nỗi buồn đau, nỗi khát vọng hạnh phúc, nỗi tuyệt vọng về tương lai của hàng trăm cung nữ, nhất định là thương người quá đi chứ. Đúng quá. Lại bảo nghệ thuật của thi phẩm này cao siêu, tuyệt vời. V́ hơn hai trăm năm nay rồi, những áng thơ c̣n rung động, xúc cảm hàng triệu con tim yêu hồn Việt ngữ ông cha. Lại đúng quá. Mà đúng cả với Chinh phụ ngâm, Truyện Kiều và thơ Hồ Xuân Hương nữa.

 

Phái phê b́nh phân tâm học th́ dùng ông Freud để lư giải t́nh cảm bị ức chế t́nh dục của các cung nữ và ngay cả với Nguyễn Gia Thiều, người bị coi là quan hoạn, nên mới tạo ra nỗi khổ, nỗi thèm khát, nỗi hay đầy cảm giác nhục tính của tác phẩm. Nghe ra, cũng có vẻ có lư. Người khác cho rằng, Ôn Như Hầu là đệ tử của Phật, của Lăo, tŕnh bày cuộc đời như các cung nữ bị ông vua tạo hóa nhốt chơi, khổ lắm, nhục lắm, mất tự do lắm, nên khuyên ta phải t́m vào cửa Không, cửa Vô mà lánh cho qua bể trần gian. Lại có vẻ đúng. Có người chứng minh Ôn Như Hầu yếm thế, chán đời. Có người lại bảo không, bên ngoài th́ thở vắn than dài thế thôi, nhưng bên trong c̣n ham hố lắm, c̣n yêu đời lắm, c̣n hy vọng, thèm khát ái ân lắm, cầu mong ơn mưa móc cửu trùng lắm .. Phê b́nh duy mỹ th́ bảo: vứt hết những cái đó đi, chỉ lấy cái mỹ lệ văn chương làm tiêu chuẩn thôi, tuyệt đẹp từng câu, từng chữ. Rồi phê b́nh h́nh thức, phê b́nh ngôn ngữ học, phê b́nh trường ngôn ngữ .. đều lôi thiên tài Ôn Như hầu về phía ḿnh như honda ôm giành khách. Trong Cung oán ngâm khúc có tất cả những điều trên và c̣n nhiều điều hơn nữa, nhưng h́nh như rồi chẳng có một điều nào cả.

 

Ḱa hàng trăm cung nữ thở than, đau khổ , ám ảnh chuyện mây mưa, hy vọng, tuyệt vọng, rồi níu lấy Phật, lấy Lăo, níu cả ông Khổng, thậm chí níu cả ông Táo, ông Tơ như người chết đuối bám cọc. Nghĩa là trong 356 câu thơ song thất lục bát, ta thấy hiện lên cả một thế giới người khổ ải xin tan ḥa vào thế giới thần thánh như mực mong ḥa trong nước để được sống đời chữ nghĩa. Nhưng rồi quay đi, quay lại, thoắt biến đâu như đèn cù, chẳng c̣n ai. Cả người đọc thơ bồi hồi, rơi lệ một lúc cũng biến đi. Chỉ c̣n một ḿnh nhà thơ lặng lẽ trong từng câu chữ, ép hồn vào trang giấy như con bướm khô mà gánh chịu bể khổ kiếp người, gánh chịu cả cái không đâu vô cùng của triết học và tôn giáo. Khiếp quá. Cô đơn quá. Sầu thảm quá.

 

Khi các cung nữ khóc than khản giọng th́ nhà thơ lên tiếng, phủ nỗi buồn vạn cổ lên cỏ cây, lên muôn vật, thậm chí lên cả hậu thế nữa: "Phong trần đến cả sơn khê / Tang thương đến cả hoa kia cỏ này". Câu lục bát hay đến rớm lệ hai thế kỷ thi ca. Chừng như nỗi "phong trần, tang thương " của dân tộc suốt hơn hai trăm năm qua chưa đi hết câu thơ thần diệu này của Ôn Như Hầu? Tưởng như chỉ dùng hai câu thơ trên cũng có thể b́nh được hồn thơ Nguyễn Du, Đoàn Thị Điểm, Hồ Xuân Hương, bà Huyện Thanh Quan .. thuở ấy. Câu lục bát kia bảo nó là tâm hồn thời đại th́ cũng là đệ nhất tâm hồn, bảo nó là tư tưởng thời đại th́ cũng là đệ nhất tư tưởng.

 

Có thể nói, Ôn Như Hầu là nhà tư tưởng lớn nhất của thi ca Việt Nam từ trước tới nay. Tất cả tư tưởng của thi hào đă được hồn vía hóa, Việt hoá, thi ca hoá. Thân gỗ của cây triết học, thần học cứng ngắc, khô khan qua cảm hứng thi ca Ôn Như Hầu, đă trổ hoa tư tưởng. Thi ca đă biến triết học trong ông thành mỹ học, biến bộ óc tràn đầy sách vở kinh điển, già giặn, siêu h́nh, siêu việt của ông thành nỗi oe oe chào đời tơ non của trái tim con người. Ngay cả nỗi thống khổ trần gian đi qua thi ca ông cũng thành đẹp thế, cảm động và ngây thơ thế, thương thế: "Thảo nào khi mới chôn nhau / Đă mang tiếng khóc ban đầu mà ra". Câu thơ thuần Việt, không một từ Hán chen vào, dung dị như nhọ nồi rau má mà sâu thăm thẳm những vực cùng đỉnh. Con người ra đời phải chăng v́ sợ quá mà cất tiếng khóc đầu tiên? Tiếng khóc ấy như một tiếng thét báo hiệu, báo nguy, báo thức, báo yên và báo động. Khi tư tưởng được phát giác bằng thi hứng, bằng trực cảm, bằng h́nh ảnh, h́nh tượng ngôn từ, tư tưởng ấy sống động và bền vững măi. Trẻ sơ sinh kia sao giống hệt thi ca, vừa ra đời đă cất tiếng khóc? Tiếng khóc ấy phải chăng chính là tiếng hát đẹp nhất của con người trên mặt đất?

 

Ôi chao, loài người sẽ thế nào đây, nếu mỗi chúng ta vừa ra khỏi bụng mẹ đă hí lên cười hềnh hệch đến méo mó cả phận ḿnh? Cung oán ngâm khúc quả t́nh đă trở thành một trong những "tiếng khóc ban đầu" của tinh thần văn hóa Việt. Con người sơ sinh - thi ca đă đi qua tiếng khóc thứ nhất dữ dội của ḿnh một cách bi tráng dễ sợ như thế, phỏng c̣n tiếng khóc nào, nỗi thống khổ nào trên đời dọa nạt được nó? Hơn hai trăm năm nay rồi và ngh́n vạn năm nữa, các thế hệ người Việt Nam đều lần lượt d́u nhau đi qua câu thơ này của Nguyễn Gia Thiều, như d́u nhau leo cây cầu kiều bắc qua bể khổ, để suốt những năm ở trọ trên mặt đất không c̣n lạ ǵ, ngại ǵ nước mắt với đau thương, cái mà trong bụng mẹ, thai nhi đă nghiền ngẫm, đă nhấm nháp qua chiếc cuống nhau trần thế. Con người bị vây bủa bởi "tiếng khóc ban đầu" và "nấm cổ khâu xanh ŕ", có vẻ như sợ hăi quá, hư vô quá, nhưng mà hay quá, thấm thía quá, đương nhiên quá: "Trăm năm c̣n có ǵ đâu / Chẳng qua một nấm cổ khâu xanh ŕ".

 

Hăi thật, phàm là người, xưa nay có ai vượt qua nấm đất cuối của ḿnh đâu? Bản thân cái chết cũng rất tự nhiên như cái sinh, chẳng có ǵ đáng sợ. Ôn Như Hầu gánh trên đôi vai thi ca: một bên là cái sinh: " tiếng khóc ban đầu", một bên là cái diệt: "nấm cổ khâu xanh ŕ" mà đi tiêu dao qua tôn giáo và triết học, đi qua cả nỗi yếm thế cùng nỗi yêu đời, đi vào tận sâu cái Không để xóa cái Không, đi hết cái khiếp sợ để không c̣n khiếp sợ nữa. Vậy th́ cái đau về nỗi người bèo bọt nào có sá ǵ: "Nghĩ thân phù thế mà đau / Bọt trong bể khổ bèo đầu bến mê". Ơ hay, không đi qua hết mê lầm th́ làm sao diệt được mê lầm, không đi qua "sóng cồn" th́ sao biết được ḿnh là "con thuyền bào ảnh": "Sóng cồn cửa bể nhấp nhô / Chiếc thuyền bào ảnh lô xô gập ghềnh". Hóa ra, ngay trong cái Không này, thi ca đă t́m thấy cái Hữu từ trong cảm giác, từ cảm xúc thẩm mỹ của nỗi "nhấp nhô", "gập ghềnh" của cuộc đời bồng bềnh, nhún nhảy như sóng gió, như vơng đưa, như những câu lục bát sâu sắc mang tính tư tưởng cao nhất của thi ca Việt Nam vừa trích dẫn.

 

Ôn Như Hầu dắt díu một đoàn cung nữ đang chết khát yêu đương vượt qua sa mạc của cơi Mộng hướng vào nguồn suối cơi Thực, qua cơi Tâm lần t́m cơi Vật, cũng là dắt díu chính bản thân ḿnh vượt qua siêu h́nh, vượt qua biển bờ tôn giáo hư không để oà ra gặp cái Ngă, rằng Tôi là có thật, Tôi là chính của Tôi, không phải bào ảnh, ảo giác, không phải mê lầm : "Giấc Nam Kha khéo bất t́nh / Bừng con mắt dậy thấy ḿnh tay không". Sau giấc ḥe ma mị, bèo bọt , nhà thơ trong lốt cung nữ đă kinh ngạc "thấy ḿnh" dù "tay không", không c̣n ǵ cả, không c̣n hư mê, chỉ c̣n chính bản thân ḿnh, trả cho vô biên cái hư ngă, chỉ mang theo cái chân ngă mà thành thi ca. Nguyễn Gia Thiều rốt ráo chẳng hư vô chủ nghĩa tí nào cả.

 

Cứ tưởng ông tuyệt vọng chán đời, lánh đời, ai ngờ ông chỉ núp vào Phật Lăo chơi tí như trưa nắng núp nhờ bóng cây, đoạn an ủi các cung nữ một chút rồi lại sà ngay vào kiếp người mà hy vọng, mà t́nh tứ, mà kén vợ gả chồng cho từ hoa cỏ đến chim muông. Những câu thơ viết về khát vọng lứa đôi hài ḥa âm dương vũ trụ hay nhất từ xưa đến nay của thi ca Việt Nam trong Cung oán ngâm khúc, khiến trời đất, cát bụi cũng muốn hoá vợ chồng: "Ḱa điểu thú là loài vạn vật / Dẫu vô tri cũng bắt đèo ḅng / Có âm dương có vợ chồng / Dẫu từ thiên địa cũng ṿng phu thê".

 

Tiếng Việt của ca dao tục ngữ được Nguyễn Gia Thiều nâng cao thành chú rể Việt Nam cưới cô dâu từ ngữ Hán, điển tích Hán, nhập quốc tịch chữ Nôm mà hóa hồn Việt thuần thục đoan trang, b́nh dân đại chúng mà vẫn yêu kiều thục nữ, vẫn mỹ lệ, tài hoa đến không ngờ. Thành ra Ôn Như Hầu chính là ông tơ hồng của văn học, lấy thi ca mà trói buộc chữ duyên t́nh lên cả vần điệu, lên cả càn khôn. Vượt qua mọi cấm đoán thời phong kiến, cấm đàn bà con gái không được bày tỏ ham muốn xác thịt cả trong đời và trong văn học, Nguyễn Gia Thiều đă ném toàn bộ chăn gối của tinh thần giải phóng phụ nữ vào chính mặt vua chúa, cũng là ném cảnh pḥng the vào vẻ đạo mạo giả dối của thời đại, giật tung tấm b́nh phong, tấm màn che phong kiến xuống tưởng không c̣n manh giáp: "Chốn pḥng không như giục mây mưa", " Khi ấp mận ôm đào gác nguyệt", "Mây mưa mấy giọt chung t́nh", "Lối đi về ai chẳng chiều ong" .. hoặc câu thơ mà phái phân tâm học cũng phải gọi bằng thầy, thơ hay đến nỗi chim chuột cũng phải ngẩn ngơ, mê mẩn: "Bóng gương lấp loáng dưới mành / Cỏ cây cũng muốn nổi t́nh mây mưa".

 

Đối với cái dục, càng diệt, càng ư thức về diệt dục nó càng phát lộ. Thế th́ làm sao hàng trăm cung nữ ngày đêm chết khát chờ "ơn mưa móc cửu trùng" có thể hóa các ni cô mà tu thành chính quả trong ngôi chùa "Cung oán"? Thành ra, muốn dắt đoàn cung nữ của ḿnh tới cơi Phật, Nguyễn Gia Thiều phải đưa họ đi hết cơi dục, cơi mà họ đang chết khát, đang bị đày đọa trong địa ngục dục vọng. Đấy là bi kịch đớn đau nhất, tang thương nhất của kiếp người, kiếp làm vợ vua trong thế giới "Cung oán". Để muôn đời, những thân phận cung nữ kia sẽ nhờ buồn thương mà bất tử với thi ca Ôn Như Hầu, đặng khóc than về sự trớ trêu của kiếp vợ vua: "Dẫu nhan sắc mấy cũng thừa / Lấy chồng vua lại thành chưa có chồng" (thơ Trần Mạn Hảo).

 

Thương thay những kiếp hồng nhan bạc phận, dẫu hóa cát bụi vẫn c̣n thèm khát hạnh phúc chính ra họ đă được hưởng nơi quê mùa, dân dă, điều không thể có trong cung vàng điện ngọc: "Thà rằng cục kịch nhà quê / Dẫu ḷng nũng nịu nguyệt kia hoa này". Chao, thi pháp Ôn Như hầu đâu chỉ rực rỡ những lầu son gác tía. Hồn ông, thơ ông, qua khát khao niềm chăn gố́ quê mùa của người cung nữ, đă chớm ánh lên sắc vàng rơm rạ b́nh dân trong tinh thần "cục kịch nhà quê" rất "oé oẹ", rất nôm na mà vẫn cứ sang trọng, quư phái kiểu "má đào chon chót" ("Giải kết đều oé oẹ làm chi".../ "Song đă cậy má đào chon chót" ).

 

Có phải Nguyễn Gia Thiều muốn qua lời cung nữ mà ngụ ư, mà bóng gió nói về cuộc trở dạ, cuộc lột xác, thoát thai của văn học Việt Nam từ Hán sang Nôm từng quằn quại mấy thế kỷ từ thời Hàn Thuyên? Ấy là khi ḍng thi ca dân tộc bắt đầu t́m cách chia tay với thi pháp "bắt voi bỏ rọ" Hán, tâm thức mực thước Hán cung đ́nh, để bước ra bầu trời tự do, bước sang thi pháp lục bát phóng khoáng, uốn lượn bay bổng Việt, tâm thức nâu sồng Việt b́nh dân đại chúng, chuyển từ phong cách "phong lưu" qua phong cách "thanh đạm": "Miếng cao lương phong lưu nhưng lợm / Mùi hoắc lê thanh đạm mà ngon"?

 

Hàng trăm cung nữ chết sầu chết héo, chôn má đào trong nấm mồ chung "vách quế, tiêu pḥng" chỉ v́ "miếng cao lương phong lưu" giả hiệu ấy! Đến khi biết nuốt vào "lợm" quá, tanh tưởi quá nhưng không nôn ra được nữa rồi, đành ngồi mơ "mùi hoắc lê" dân dă hoa hèn cỏ nội như mơ cảnh Niết Bàn. Măi măi, những cung phi ấy không c̣n được hưởng hạnh phúc "mùi hoắc lê" nôm na tuyệt vời, để chúng ta, hậu thế được hưởng trọn vẹn 356 câu thơ nôm thuần Việt, hồn Việt "thanh đạm mà ngon" của Ôn Như Hầu tiên sinh tặng lại.

 

Giấu nỗi buồn đau của hàng trăm cung nữ bạc phước, bất hạnh trong gan ruột ḿnh, rồi cất lên tiếng ta thán của ngh́n năm cung cấm, tâm hồn Nguyễn Gia Thiều quả là nhức nhối, quặn thắt đến cả trời đất, đành nhờ thi ca chuyển tải xót thương tới muôn vàn mai hậu. Thương thay một thời đại cung nữ, một thời đại song thất lục bát, một thời đại của thi pháp vàng son đă biết cách nghiêng xuống t́m t́nh duyên nơi "Lau nhau ríu rít c̣ con" nôm na dân tộc, mà vẫn phải mếu máo cười khóc khi hát khúc ngâm "Cung oán": "Cười nên tiếng khóc hát nên giọng sầu".

 

Đau quá, không chỉ kêu lên một tiếng cô đơn như tiếng kêu "hàn thái hư" Không Lộ thiền sư xưa, mà là một tiếng kêu căm uất dài tới hai trăm năm có lẻ: "Chống tay ngồi ngẫm sự đời / Muốn kêu một tiếng cho dài kẻo căm". Ôn Như Hầu dồn cả nỗi oán hận chế độ phong kiến tàn ác, chà đạp t́nh yêu hạnh phúc con người của không chỉ ngh́n muôn cung nữ vào trọn tâm can ḿnh. Ông muốn đập tan thời đại vô luân đó, muốn đập tan cả nền móng những khổ đau, muốn đập tan ngay cả thân xác nặng nề đang chịu thay cái đau quằn quại của bao cuộc đời, để tinh thần được tự do bay lượn trong vô cùng thế giới: "Dang tay muốn dứt tơ hồng / Bực ḿnh muốn đạp tiêu pḥng mà ra". Tưởng như hai câu thơ này viết về nỗi niềm dân tộc Việt Nam hôm nay đang muốn "dứt tơ hồng"- (tơ đỏ trói buộc), "muốn đạp tiêu pḥng" - (chủ nghĩa) mà ra với lồng lộng nhân loại tự do, nhân loại dân chủ ? Thương thay cho người Việt chúng ta hôm nay h́nh như vẫn c̣n bị nhốt trong hai câu thơ đau đáu xa xưa của Ôn Như Hầu ?

 

Có thể cùng với bao cung nữ, thân xác Nguyễn Gia Thiều đă nằm lại trong "tiêu pḥng" của chế độ phong kiến, nhưng tinh thần ông, kiệt tác của ông là Cung oán ngâm khúc, thực sự đă đạp đổ tung thời đại đau thương ấy mà bay về phía chúng ta, về phía con người. Ở đó, linh hồn nhà thơ đă thực hiện được giấc mơ của hơn hai trăm năm trước, cùng tiêu dao trong thế giới Lăo Trang mà con bướm hoài nghi không c̣n ngơ ngác giữa mộng và thực nữa :"Thoát trần một gót thiên nhiên / Cái thân ngoại vật là tiên trong đời". Chừng như tất cả chúng ta, thông qua tâm sự ngh́n thu cung nữ - Nguyễn Gia Thiều, đều chỉ là những cung nam, cung nữ của v́ vua tạo hóa?

 

Được kiệt tác Chinh phụ ngâm của Đặng Trần Côn - Đoàn Thị Điểm gợi hứng, Nguyễn Gia Thiều, một đại quư tộc, một đại trí thức, một tâm hồn thơ xuất chúng đă mượn nỗi đau cung nữ mà hát lên tiếng thơ nôm tuyệt diệu, vừa cao siêu đỉnh trời tư tưởng, vừa diễm lệ tận cùng t́nh cảm cỏ hoa, vừa quư phái hàn lâm, vừa nâu sồng dân dă. Cung oán ngâm khúc quả t́nh có thể xếp ngang hàng với hai kiệt tác Chinh phụ ngâm và Truyện Kiều, như tam vị nhất thể, như ba đỉnh núi thi ca trong một quần thể tinh thần văn hóa Việt cuối thế kỷ thứ XVIII, đầu thế kỷ thứ XIX c̣n sừng sững giữa trời, cùng ṿi vọi với đỉnh thi ca đơn độc Ức Trai trên dưới bốn trăm năm trước.

 

Rất tiếc, trong chương tŕnh văn học từ bậc phổ thông đến bậc đại học, kiệt tác Cung oán ngâm khúc chừng như chưa được đánh giá đúng mức? Tất cả chúng ta, như lớp lớp người xưa, kể cả những tay bơi cự phách nhất như "rái tướng" Yết Kiêu và Dă Tượng đời Trần, đều sẽ lần lượt, kẻ trước người sau bị sự "đành hanh" của tạo hóa cḥng ghẹo, đến độ phải chết đuối trên mặt đất, như câu thơ hay đến kỳ lạ của Nguyễn Gia Thiều: "Trẻ tạo hóa đành hanh quá ngán / Chết đuối người trên cạn mà chơi". Nhưng may mắn thay, tṛ con tạo đùa chơi không thể đánh ch́m được hồn thơ Cung oán ngâm khúc, dù là sự đánh ch́m "trên cạn". Thi phẩm này cứ trôi lênh đênh như một cái phao tâm linh cứu nạn trên mặt đất, sẵn sàng cho những chơi vơi níu bám, ít ra là đối với những tâm hồn đă được mỹ cảm thi ca cứu rỗi.

 

 

Trn Mnh Ho

- danlambaovn.blogspot.com -

 

(A Trinh sưu tầm và chuyển)

 

 

website counter