SÀI G̉N qua bao mùa NHẠT PHAI
(Song Chi/RFA)
Từ tháng 3, 1975 đến khi rời
Việt Nam vào cuối tháng 4, 2009, tôi sống ở Sài G̣n. 34
năm. Chưa kể những khoảng thời gian đứt
quăng trước 30 tháng 4, 1975. V́ vậy, dù gốc Huế
và sinh ở miền Trung, không có ǵ lạ khi tôi gắn bó với
Sài G̣n.
Từ khi xa Sài G̣n, tôi đă có dịp
lang thang qua nhiều thành phố của nhiều quốc
gia. Và cứ mỗi lần ngắm nh́n những thành phố
xinh đẹp, hài ḥa từ quy hoạch tổng thể cho
tới từng chi tiết, những thành phố có đời
sống tinh thần phong phú, thú vị nhưng rất đỗi
b́nh yên .. tôi lại chạnh nhớ về Sài G̣n.
Bâng khuâng. Ngậm ngùi. V́ "Ḥn Ngọc
Viễn Đông" một thời đă "ngọc nát, vàng
phai" rất nhiều sau gần 40 năm đất
nước thống nhất, bởi những đầu
óc, tư duy lănh đạo, quản lư thiển cận, và cũng
có thể, do họ thiếu vắng một t́nh yêu sâu sắc
đối với Sài G̣n. Đó là chưa kể một thiểu
số dân chúng cũng chưa thật sự ư thức giữ
ǵn cái đẹp, cái hồn của thành phố.
Sài G̣n thừa
và thiếu
Sài G̣n bây giờ, dù vẫn là thành phố
ăn nên làm ra nhất nước, dù vẫn thu hút dân nhập
cư từ khắp vùng miền nhất v́ có nhiều
cơ hội học hành, làm ăn, sinh sống, cũng
như sự cởi mở, phóng khoáng trong tính cách của
người Sài G̣n khiến dân nhập cư ai cũng có thể
trụ lại, hội nhập và thành công nếu chịu
khó .. Nhưng mặt khác, Sài G̣n cũng bị tàn phá bởi
những căn bệnh chung của các thành phố lớn,
nhỏ ở Việt Nam. Đó là từ quy hoạch tổng thể
cho đến kiến trúc, cảnh quan hết sức lộn
xộn chắp vá.
So với hồi trước 30 tháng
4 năm 1975, số lượng dân cư Sài G̣n hiện nay
đă tăng gấp 3 lần (khoảng hơn 3 triệu so
với 9-10 triệu) nhưng cơ sở hạ tầng,
đường sá, giao thông công cộng .. đều
chưa theo kịp với đà tăng dân số.
Môi trường sống bị ô nhiễm
khá nặng, mức độ bụi bặm lẫn tiếng
ồn trên đường phố đều cao vượt
mức cho phép. Tỷ lệ cây xanh, tỷ lệ công viên quá
thấp. Đường sá th́ quanh năm cứ hết đào
lên lại lấp xuống, vá chỗ này vá chỗ kia, tạo
ra những ổ gà, hố tử thần .. gây tai nạn.
C̣n khi trời mưa lớn th́ rất nhiều khu vực
trong thành phố biến thành .. sông, khiến người
dân đi lại rất vất vả.
Là thành phố lớn thứ nh́ Việt
Nam sau khi Hà Nội được mở rộng, nhưng
đông dân nhất và về một số khía cạnh nào
đó, ví dụ như nếp sống đô thị của
người dân, văn hóa mua bán, phục vụ khách hàng ..
Sài G̣n c̣n được đánh giá là văn minh hơn thủ
đô Hà Nội. Mặc dù vậy, Sài G̣n vẫn chưa
đủ tiêu chuẩn để gọi là một đô thị
đúng nghĩa.
Một đô thị đúng nghĩa
khi được quy hoạch một cách khoa học, thành từng
khu vực riêng biệt: khu hành chính, thương mại,
công nghiệp, giải trí, dân cư .. Chứ không thể từ
quận trung tâm đến những quận ở xa, từ
đường lớn, đường nhỏ cho đến
từng con hẻm, ngơ cụt, nhà nào cũng mở cửa
làm ăn, buôn bán; khu dân cư ở lẫn với khu văn
pḥng, trường học, nhà máy, quán nhậu .. một cách
lộn xộn bát nháo.
Một đô thị đúng nghĩa
phải có các phương tiện giao thông công cộng hiện
đại: xe bus, xe điện, xe điện ngầm, xe lửa
.., những làn đường trên cao dưới thấp
dành cho các loại xe khác nhau. Và khi các phương tiện
giao thông công cộng chưa có hoặc chưa phát triển,
th́ đừng mơ đến chuyện giảm được
nạn kẹt xe và tỷ lệ tai nạn giao thông quá cao
như ở Việt Nam lâu nay. Đó là chưa nói đến số
lượng xăng tiêu thụ cho hàng triệu xe gắn máy
mỗi ngày tính ra là bao nhiêu tiền, lượng khí thải
từ xăng xe mỗi ngày mà người dân thành phố phải
hít vào khi đi ngoài đường.
Nếu kể ra cho hết những
cái hạn chế của các thành phố lớn ở Việt
Nam nói chung và Sài G̣n nói riêng th́ rất nhiều. Nếu nói về
việc Sài G̣n bị xấu đi, cái hồn của thành phố
bị nhạt phai, th́ cũng đă nhiều người
phân tích. Điều quan trọng hơn, những cá nhân, cơ
quan lănh đạo Sài G̣n bao nhiêu năm qua đă không thực
sự quyết tâm làm cho cái thành phố này trở nên đẹp
hơn, văn minh hơn và đáng sống hơn.
Với người dân tại chỗ,
một thành phố đáng sống không chỉ v́ có nhiều
cơ hội học hành, làm ăn, mưu sinh, mà bên cạnh
đó, phải có một môi trường sống tốt -
ít ô nhiễm, phương tiện đi lại tiện lợi,
an toàn, nhiều cây xanh, nhiều công viên ..
Công viên và các quảng trường
là những không gian công cộng nơi người ta có thể
ngồi nghỉ, thư giăn, là những khoảng thở cho
con người bớt ngộp bởi sự đông đúc
chật chội luôn hạn chế tầm nh́n, vây hăm đầu
óc, không cho tâm trí được nghỉ ngơi. Quảng
trường c̣n là nơi có những sinh hoạt cộng
đồng, biểu diễn văn nghệ đường
phố...và du khách khi viếng thăm một thành phố nào
đó thường rất thích ghé qua các quảng trường
v́ bị lôi cuốn bởi những sinh hoạt này.
C̣n ở Sài G̣n, đă gần 40
năm sau ngày đất nước thống nhất
nhưng một quảng trường rộng, đẹp vẫn
chưa có, công viên đă ít mà c̣n mọc lên đủ thứ
hàng quán, chỗ gửi xe, hoặc vào chiều tối, ban
đêm, là nơi "chiếm đóng" của những
người lang thang, nghiện ma túy, gái bán hoa .. khiến
người dân ngần ngại ghé qua.
Sống trong một môi trường
lúc nào cũng đông đặc người và xe cộ, lúc
nào cũng bị vây bủa bởi bụi bặm, khói
xăng, ô nhiễm, kẹt xe, tiếng ồn từ sáng
đến tối, cộng thêm cái nóng hầm hập của
xứ nhiệt đới .. rơ ràng không chỉ gây tác hại
cho con người về sức khỏe mà cả tinh thần.
Không có ǵ lạ khi con người hay bực bội, và dễ
dàng trút nỗi cáu bực đó vào người khác, thậm
chí lao vào đánh giết nhau chỉ v́ một sự va chạm
hay hiềm khích vụn vặt ..
Với du khách nước ngoài, phải
nói rằng từ ngành du lịch cho tới dịch vụ
các loại, người Việt thường chỉ tính
chuyện móc túi ngay trước mắt mà không nghĩ đến
chuyện giữ khách lâu dài, khiến tỷ lệ du khách
quay lại Việt Nam lần thứ hai, thứ ba .. là rất
ít. Mà ngay cả nghệ thuật moi tiền khách, chúng ta cũng
kém.
Ví dụ như khách đến Sài
G̣n. Ngoài việc đi ăn, uống cafe, vào quán bar hay
đi mua sắm hàng giá rẻ, quà lưu niệm, họ biết
đi đâu, xem ǵ ở Sài G̣n?
Nếu là các tour du lịch do các công
ty nhà nước hoặc tư nhân tổ chức, thể
nào cũng có những địa điểm "có tính chất
tuyên truyền chính trị" như đi xem Bảo Tàng Tội
Ác Chiến Tranh Việt Nam (trước kia c̣n gọi là Bảo
Tàng Tội Ác Mỹ-Ngụy nữa kia), Bảo Tàng Hồ
Chí Minh và Bến Nhà Rồng nơi Bác Hồ ra đi t́m
đường cứu nước (!), xa hơn nữa th́
đi xem địa đạo Củ Chi thời .. chống
Mỹ!
Khi c̣n ở Sài G̣n, thỉnh thoảng
tôi lại rơi vào thế khó này khi một người bạn,
người quen ở nước ngoài đến Sài G̣n lần
đầu tiên và muốn nhờ tôi dẫn đi xem "những
cái ǵ chỉ có ở Sài G̣n". Biết dẫn họ
đi đâu đây?
Về mặt này th́ Hà Nội, Huế
hay Hội An c̣n có những nét riêng để du khách khám phá.
Quán café, nhà hàng đẹp ở Sài
G̣n rất nhiều, nhưng ở thành phố nào mà chả có
quán café, quán bar, nhà hàng .. C̣n các địa điểm
văn hóa như bảo tàng, gallery, nhà hát vốn là thế mạnh,
là niềm tự hào của một thành phố th́ lại
thiếu và toàn là những bảo tàng cách mạng!
Rất cần thêm những bảo
tàng thú vị, hấp dẫn, ví dụ bảo tàng về các
dân tộc thiểu số ở Việt Nam, thêm bảo tàng
về văn hóa nghệ thuật, sân khấu, điện ảnh
Việt Nam .. để giới thiệu với du khách
đă đành, mà đối với người dân, nhất
là học sinh, sinh viên, có thể học được rất
nhiều từ những bảo tàng bổ ích, có giá trị.
Nếu nhà nước không làm nổi th́ để tư
nhân góp sức làm.
Một trong những địa chỉ
văn hóa tư nhân mà tôi c̣n nhớ, khá thú vị, là "Điểm
của một thời" nằm trên đường Lê
Thánh Tôn của nhà thiết kế áo dài Sĩ Hoàng, thường
tổ chức các chương tŕnh âm nhạc dân tộc Việt
Nam kết hợp với tŕnh diễn áo dài từ xưa
đến nay, ngoài ra khách c̣n được thưởng
thức trà, chè, bánh mứt Việt Nam .. Khách nước ngoài rất thích,
không biết bây giờ c̣n không.
Khi du lịch đến các thành phố
khác nhau của các nước, một ư thích của tôi là t́m
đến những ngôi nhà, những quán café, địa
điểm thường lui tới của các văn nghệ
sĩ hay chính khách, triết gia .. nổi tiếng trong lịch
sử. Nhưng ở Sài G̣n th́ điều này lại
chưa có được.
C̣n nhớ khi học giả, nhà
sưu tập đồ cổ Vương Hồng Sển
mất, ông đă hiến tặng cho nhà nước ngôi nhà cổ
(Vân đường phủ) và toàn bộ sưu tập
đồ cổ giá trị của ḿnh với hy vọng
thành lập một bảo tàng mang tên ông. Thế nhưng, v́
những lư do nào đó, có thể v́ sự hẹp ḥi, thiển
cận, không muốn có những bảo tàng mang tên cá nhân nào
ngoại trừ bảo tàng Hồ Chí Minh (!), những
người lănh đạo trung ương và thành phố
đă không chấp nhận. Những cổ vật sau đó
được đưa về Bảo Tàng Lịch Sử
Thành phố, c̣n ngôi nhà xưa rất đẹp th́ không
được chăm sóc, bị xuống cấp, hư hỏng
nặng theo thời gian.
Rồi c̣n bao nhiêu nhân vật khác từng
sinh sống, thành danh ở thành phố này, gia đ́nh,
người thân sẵn sàng biến những ngôi nhà khi họ
c̣n sống thành địa điểm tham quan cho du khách và
người dân nếu nhà nước cho phép, nhưng riêng với
Việt Nam th́ lại c̣n vướng mắc bởi bao vấn
đề "tế nhị" khác, mà tất cả là do
sự hẹp ḥi mà thôi. Ví dụ như ngôi nhà của nhạc
sĩ Trịnh Công Sơn, nhạc sĩ Phạm Duy .. có thể
sẽ có nhiều người trong và ngoài nước muốn
ghé nhưng đă chắc ǵ những nhạc sĩ cách mạng
khác lại thu hút người đến khi mà nhạc của
họ bây giờ c̣n chẳng mấy ai nghe?
Với du khách là thế, c̣n với
người dân, Sài G̣n cũng như tất cả những
thành phố lớn, nhỏ khác ở Việt Nam thường
rất thừa thải quán café, quán nhậu, nhà hàng .. (chả
trách dù nghèo nhưng tỷ lệ tiêu thụ bia, thuốc lá ở
nước ta rất cao), song lại thiếu những công
tŕnh văn hóa công cộng để nâng cao dân trí, ví dụ
thiếu thư viện tốt. Ở Sài G̣n, từ phường,
quận cho tới cấp thành phố đều có thư
viện, nhưng các thư viện phường, quận
thường quá chán, sách đă ít, sách hay lại càng ít.
Tại các thư viện không cho
mượn băng đĩa nhạc, phim .. miễn phí,
càng không thể t́m thấy những băng đĩa nhạc
giao hưởng, ca kịch opera, múa ballet hay nhạc quốc
tế đủ các thể loại từ các quốc gia
khác nhau .. để người dân, nhất là giới trẻ
có thể mượn về xem và "chống dốt".
Cái ǵ cũng phải đi mua tiền đâu mà mua, hỏi
sao giới trẻ thường rất thiếu hụt kiến
thức về opera, ballet, nhạc cổ điển, phim cổ
điển ..
Sài G̣n hồn
xưa phai nhạt
Là một thành phố trẻ chỉ
mới hơn 300 năm tuổi, Sài G̣n không có nhiều di
tích, di sản văn hóa, ngay cả so với Hà Nội hay Huế.
Nhưng điều đáng tiếc là đă ít mà lại
không được giữ ǵn, mà c̣n bị phá bỏ.
Theo thời gian những vết tích
của Sài G̣n xưa cứ mai một dần hoặc hoàn
toàn biến mất. Đôi khi, người ta cứ nghĩ là
chuyện nhỏ.
Từ những viên gạch cũ mộc
mạc lát xung quanh Nhà Thờ Đức Bà cũng bị đào
lên thay bằng loại gạch mới bóng loáng. Một quán
café Givral, nơi từng là địa điểm của
bao kư giả trong và ngoài nước thời Chiến Tranh Việt
Nam đến thu thập thông tin, ngồi viết bài, trong
đó có nhân vật t́nh báo Phạm Xuân Ẩn; nơi từng
được nhắc đến trong cuốn sách và bộ
phim "Người Mỹ trầm lặng" .. Lẽ ra
thay v́ xây mới, cùng với việc phá bỏ toàn bộ
hành lang Eden cũ, nên giữ lại, biến thành một
địa chỉ văn hóa du lịch khi treo thêm những bức
ảnh của bộ phim này, của Sài G̣n xưa, chẳng
hạn.
Một ví dụ nhỏ, như ở
ở Paris, quán Café des 2 Moulins sau khi được quay trong
bộ phim t́nh cảm Amélie, 2001, càng trở nên nổi tiếng
hơn, du khách ghé đến là thấy ngay hàng loạt h́nh ảnh
của bộ phim treo trong quán.
Mới đây, nhiều người
dân Sài G̣n cảm thấy tiếc nuối khi toàn bộ hàng
cây cổ thụ ở công viên Lam Sơn phía trước Nhà
hát thành phố, có tuổi đời hàng chục năm,
đă bị đốn hạ để xây nhà ga ngầm
đầu tiên của tuyến metro số 1 (Bến Thành-Suối
Tiên). Ṿng xoay cây liễu cùng đài phun nước ở giao
lộ Nguyễn Huệ với Lê Lợi cũng bị di dời.
Rồi cụm tượng đài ở ṿng xoay Quách Thị
Trang trước chợ Bến Thành.
Và cả Thương Xá Tax. Theo báo
chí, trung tâm thương mại lâu đời nhất tại
Việt Nam, hơn 130 năm tuổi này, sẽ được
phá đi, xây dựng thành cao ốc 40 tầng.
Cùng với chợ Bến Thành, Nhà Thờ
Đức Bà, Bưu Điện Thành Phố .., những cái tên
như Eden, Thương Xá Tax, Quán Café Givral, La Pagode, Brodard,
những h́nh ảnh như đài phun nước ở Giao
Lộ Nguyễn Huệ-Lê Lợi .. đă trở thành quen
thuộc, gắn liền trong kư ức của người
dân Sài G̣n bao nhiêu năm .. nay đă biến mất.
Nhà Thờ Đức Bà, Nhà Hát Thành Phố
(trước đây là Hạ Nghị Viện của chính
quyền Việt Nam Cộng Ḥa), và sắp tới sẽ là
chợ Bến Thành, th́ đều đang và sẽ bị
đè bẹp xuống, trở nên bé nhỏ thảm
thương v́ những công tŕnh mới xây cao hơn nhiều
lần, vây quanh.
Tất cả đều được
lấy lư do v́ nhu cầu phát triển, thành phố cần phải
hiện đại hóa, người dân cần phải hy
sinh! Biết là thế, nhưng thật ra, đập bỏ
luôn là phương án nhanh nhất, dễ nhất!
Giá trị của một thành phố
không chỉ ở những công tŕnh kiến trúc mới. Linh
hồn của một thành phố nhiều khi nằm trong từng
viên gạch cũ, từng hàng cây cổ thụ, một quán
café xưa .. Ở đó những dấu ấn lịch sử,
những dấu vết thời gian đi qua c̣n in lại.
Và người ta gắn bó với một thành phố lắm
khi chỉ từ những thứ nhỏ nhặt như thế.
Sài G̣n ơi hồn ở đâu bây
giờ?
SONG CHI
18 tháng 8, 2014
(Diễm
Xưa sưu tầm và chuyển)