Cây
Bồ Đề
(Tác Giả: Tôn Thất Tuệ)
Sống ở
Sài Gòn ai cũng thấy rõ ngoài vùng phố xá buôn bán , phần
còn lại của đô thị nầy chia làm hai : một
bên chen chúc , một bên biệt thự kiểu Pháp trong những
vườn lá rậm , những bãi cỏ cắt mịn ..
Ngoài đường cây xanh um tùm che mát bờ tường cổ
kính quét vôi màu vàng . Tôi thường đưa nhà tôi qua vùng nầy
. Vợ chồng phân tích từng nét kiến trúc trầm trồ
khen ngợi nhà nầy nhà kia ; rồi cũng có lúc bực
mình vì một nhà mới mọc nửa quê nửa chợ .
Sau mấy lần
vượt biên không thành và mất hộ khẩu ở vùng
quê , tôi về sống bất hợp pháp ở Sài Gòn . Những
lúc cần tránh công an khu trú mới , tôi thường đi
lang thang với đôi dép chiếc đực chiếc cái
vào khu kiểu cách ấy nhưng không còn ngắm các biệt
thự mà cúi đầu . Phần vì buồn cho kiếp
lưu đày trên quê mẹ , phần để tìm các mẫu
thuốc lá khá dài như Hoa Mai , Đà Lạt mà người
hút bực mình không cháy liệng xuống đất .
Những bờ
tường xi măng còn đó dưới những hàng cây
xanh . Vỉa hè rác rưởi khá nhiều . Không ai buồn
sơn lại những bức tường kia . Chủ
cũ đã đi , chủ mới bận nuôi heo nuôi gà , thèm
chi chút thẩm mỹ bên ngoài . Rêu phong ăn dần màu vàng .
Những cây
non xé bờ vôi , mọc ra lởm chởm như hàm râu không
cạo . Đó là những Cây Bồ Đề , cây sanh non
trước khi thành cổ thụ . Những Cây Bồ Đề
vắt vẻo ở bờ tường , mùa nắng chỉ
còn vài ngọn lá vàng . Những rễ phụ quá khô không bám nổi
vào vách , buông thả trong gió như sợi tóc lạc lõng . Mới
trông như ai nhặt một Cây Bồ Đề đâu
đó , dán vào tường cho nó khô nó héo mà chơi .
Mỗi lần
đi trốn công an như vậy , tôi chỉ có một
đồng dính túi để đi xe buýt lúc tối về
nhà . Một hôm khi đứng nhìn Cây Bồ Đề héo hắt
, tôi đánh liều ngồi ở quán cà phê đầu
đường , loại quán bỏ túi bán chui bán chạy ở
đô thành đổ nát nầy . Vừa pha cà phê cô hàng vừa
nhìn đôi dép hai thứ của tôi với con mắt là lạ
. Vì thế tôi đứng dậy trả trước một
đồng , cái đồng duy nhất . Và để khỏi
bị mời , dù mời đưa , mua thuốc Samit hay Ba
Số Năm , tôi móc túi để ra bàn mấy mẩu tàn
thuốc mới lượm như đánh canh bạc xả
láng cuối cùng với người đẹp .
Tôi
đưa cốc cà phê lên uống , mắt mải nhìn đằng
kia . Nếu có ai chú ý , có lẽ nhìn đôi mắt tôi không cú
vọ như công an nhìn người . Thật thế , tôi
đang nhìn Cây Bồ Đề trên tường nứt màu
vàng chen vào rêu héo . Tôi ngồi xuống đánh canh bạc cuối
cùng với cô hàng nầy vì Cây Bồ Đề ấy thôi .
Nào có thích gì đâu .
Xin cô hàng lon
nước rửa ly , tôi đến Cây Bồ Đề
tưới nhẹ . Nước rút vào bức tường
khô không còn một giọt rơi xuống đất . Dấu
nước chảy dài rồi bé phía dưới , in rõ lên nền
vôi như một nét bút lông thuỷ mạc . Tay trái cầm
cái lon , tay phải chống vào tường , tôi nghiêng mình
hướng về Cây Bồ Đề đang giành dựt
nước với bức tường khô .
Khi tôi trở
về , thấy tôi làm công việc khá kỳ quái , cô hàng tỏ
vẻ bớt nghi kỵ . Cô lại đùa khi chỉ vào gốc
cây lớn :
- Khi cây nầy
tàn lụi , Cây Bồ Đề kia sẽ lớn lên che phủ
khu nầy ; tôi sẽ dời cái bàn nầy qua đó .
- À ra thế
, tôi đáp , tôi vừa giúp cô đấy nhé . Sao cô không
tưới nước cho nó ?
- Mặc kệ
, cô ta trả lời , cây ngô đồng không trồng
cũng mọc .
* * *
Tôi ngồi
yên lặng . Tôi nhớ hồi bé khi đi thăm ông bà nội
, tôi thích hòn non bộ đặt trên bể cạn , với
những tiều phu , những tiên ông , những chiếc cầu
nho nhỏ , con cá , con ốc .. bằng sứ tráng men . Những
thứ ấy ẩn hiện trong rừng cây nhỏ bé , có
thác , có ghềnh , có sơn , có thủy . Những Cây Bồ
Đề vóc dáng sần sùi thả chùm rễ râu xanh xuống
nước để nuôi thân . Cả một cây cổ thụ
nay chỉ thu nhỏ bằng gang tay , thân khẳng khiu với
thời gian , với sương gió .
Cây cổ thụ
tượng trưng cho sức mạnh vô biên phủ cả
một góc trời mà thu lại trong tâm can , trở thành nhỏ
bé vừa tầm của mọi người , mọi vật
, len lỏi vào con tim của ai ai . Cây Bồ Đề lá nhỏ
như quả tim . Thu rút lại mà không khắc khổ , trổ
lá xanh tươi như nụ cười mà không nham nhở
. Tuy nhỏ mà Cây Bồ Đề vẫn tung ra cánh tay che
con đường cheo leo nơi hòn non bộ hay phủ kín
một nhịp cầu ước mơ .
Dưới
khối núi với cỏ cây trùng điệp trong hồn
nhiên tự tại , dưới đó là nước mát . Cá
Đỏ lội tung tăng hay nằm lững lờ
như diều ngưng cánh buông thả trong gió chiều . Những
con cá đứng yên như Cây Bồ Đề đứng
yên bên trên .
Giây phút bên bờ
đường với Cây Bồ Đề khô héo
đưa tôi lạc cõi nào , không hiểu nằm đâu trong
cung bực của thời gian và không gian , làm tôi quên bẵng
cảnh lưu đày trên đất mẹ . Cây Bồ Đề
nhỏ bé lọt lòng tay giờ đây nó an ủi tôi , nó làm
bài học của lòng tôi .
Từ
trước đến giờ , tôi chỉ làm việc để
tung hoành , để bung ra để bành trướng và mãi
mãi thêm lên . Vì thời cuộc đã khựng lại , khựng
lại trong khung cửa hẹp của nhà tù , khựng lại
trong đôi dép hai thứ , khựng lại trong sự
săn đuổi của công an .
Cây Bồ
Đề cổ thụ ngắn hơn gang tay , tích tụ cả
gió sương thu lại thành sức mạnh , sức mạnh
của yếu hèn , sức mạnh của con tim , sức mạnh
của nguyện cầu . Cây Bồ Đề tượng
trưng cho sự chuyển hoán tư thế trước những
cục diện khác nhau mà tâm hồn vẫn là một . Nếu
sự vươn ra đã là khó thì sự trở về với
bản thể con người còn khó hơn nữa .
Từ hôm ấy
tôi nhặt những Cây Bồ Đề mọc ở vách
tường mới lớn hay đã có hình thù cổ quái
đem về trồng trong những phiến đá nhỏ
ghép vào nhau , chưng trong nắp khạp nắp lu . Cứ mỗi
sáng ra nhìn rễ trắng chạy trên đá hay thả xuống
nước . Tôi uốn cành cong lên cong xuống , uyển
chuyển theo mốc đá . Trong số những cây trồng
, tôi thích nhất cây có gốc to bằng nắm tay mà chỉ
có mầm lưa thưa , lá lại xanh như đôi mắt
tinh khôi , khối lòng rộng mở . Tôi khen ngầm cây ấy
chỉ biểu lộ bấy nhiêu sức sống .
Những Cây
Bồ Đề không mất tiền nầy là nguồn vui
không riêng gì cho tôi mà cho cả gia đình . Mấy đứa
con có quyền thêm một hòn sỏi , một viên bi hay một
cành rau nước . Một hôm tôi đi về thấy một
hình người bằng plastic ngồi dưới gốc
cây . Tôi tưởng như một hiền nhân tọa tĩnh
, tôi vái chào với tất cả cung kính . Tôi thấy mình nhỏ
bé lại .
Gạt bỏ
tính cách triết lý trong cây cảnh Đông phương , những
Cây Bồ Đề nhỏ bé trước mắt cho tôi một
bài học kiên nhẫn , thu mình để giữ lại sự
hiện hữu trước bão táp của cuộc đời
. Mỗi cành cây uốn cong tượng trưng cho một u
uẩn của lòng tôi . Chuẩn bị một tư thế
vươn ra , một vùng đất soạn sẵn để
trở về . Tôi chấp nhận sự lắng thinh để
cố giữ thành trì cuối cùng làm tư duy thầm kín , một
tự tại của cõi lòng . Không để cho nó nát tan .
Trước
một bối cảnh của quê nhà như vậy , làm sao
ta cố đừng điên lên mà giữ cho lòng thật yên
, cho thật lắng cho dù có lao lung tả tơi . Rất
nhiều lần vợ chồng tôi thấy như đang ở
trong nhà thương điên . Báo chí Tây Phương chỉ
trích việc đưa vào dưỡng trí viện những
nhà tư tưởng , những nhà khoa học mà họ không
biết sau bức màn kia là một nhà thương điên rất
lớn . Chỉ khác ở chỗ không có bác sĩ tâm thần
.
Phải tự
chữa lấy cho qua cơn khủng hoảng nầy . Chữa
bằng những công việc đơn giản . Ở Nhật
Bản , khoa xếp giấy thành hoa quả , chim muông là một
phương pháp trị liệu tâm thần rất tốt .
Ngày ở quê
, những lúc trời mưa không làm việc được
, tôi rất đau buồn nhìn công việc bỏ bê mà khoai củ
trong nhà đã hết . Mưa vẫn nhiều ; mái tranh dột
nát . Một bức bách tâm thần không tránh được
. Tôi giải quyết bằng cách chú tâm tuyệt đối
vào các thanh tre , những sợi lạt , những đóm thuốc
lào tách nhẹ qua cái rựa bén trên tay . Những sợi lạt
mềm nhủn dẻo kẹo , những đóm thuốc lào
đều đặn xinh xinh xếp trước mắt
như những tư tưởng mạch lạc trở về
trong trật tự trước bức bách ngoại cảnh
, của hiện tại chua xót , của tương lai mờ
mịt .
Khi tôi trở
về sống ở Sài Gòn , những Cây Bồ Đề
thu hút cả chú tâm của tôi . Tôi đặt vào đấy
cả cuộc sống và tìm từ đó sự lắng yên
của tâm hồn trước sức công phá của thời
cuộc đổi thay . Hình ảnh đạo sĩ bằng
plastic nhỏ bé ở gốc bồ đề nhắc tôi một
câu nguyện mà tôi xem như một thế liên hoàn chân vạc
:
« Xin cho tôi
3 điều :
1 - Đủ
sáng suốt để phân biệt thiện ác , xấu tốt
.
2 - Đủ
bình thản chấp nhận những gì không thể thay
đổi được .
3 - Đủ
can đảm làm những gì có thể làm được » .
Thưa đạo
sĩ , tôi đã bình thản như những Cây Bồ Đề
trước mắt . Tôi đủ can đảm chấp nhận
mọi thứ để ra đi , ra đi một mình . Và
nay nếu quyết định nầy đưa đến
kết quả , chắc chắn tôi sẽ để lại
sau lưng mấy Cây Bồ Đề nầy và .. và ..
Những Cây
Bồ Đề được tưới mát săn sóc
không làm tôi quên Cây Bồ Đề héo hắt nơi bờ
tường kia , cái cây cô hàng cà phê mong mỏi sẽ lớn
lên che tàng bóng mát . Sau mấy lần xuống miền Tây
vượt biên thất bại , tôi trở về Sài Gòn . Một
hôm có tin đi , tôi đưa nhà tôi dạo phố theo kiểu
nhà nghèo . Chở nhau trên chiếc xe đạp đến
góc đường mà tôi đã đánh canh bạc cuối
cùng với người đẹp bằng mấy mẩu
tàn thuốc lá mới lượm giữa đường .
Đến quán tôi chỉ gọi một cốc ca phê đen
, nhà tôi không uống gì . Giây lát sau , tôi đưa cô lại
Cây Bồ Đề khô héo kia . Tôi đứng trong tư thế
như lần trước .
Đó là ngày
cuối cùng trước khi tôi đi . Tôi sờ Cây Bồ
Đề như ai mới dán vào tường . Với tất
cả ngậm ngùi tôi nói :
- Hy vọng
lần nầy anh đi được . Anh để lại
cho em Cây Bồ Đề héo hắt nầy .
Nhà tôi đứng
buồn . Một lúc sau cô nói :
- Anh còn ngại
gì mà không nói thẳng rằng anh để lại đằng
sau một người vợ héo hắt . Nói quanh nói co làm gì
cho buồn thêm .
Tôi đáp :
- Anh không can
đảm nói thẳng như vậy . Nhưng thật ra
anh còn để em lại với đống rác kia . Cái
đống rác mà mỗi ngày con chúng ta đào xới tìm bao
nylon bán kí , những mảnh chai sắc nhọn , những vật
ngộ nghĩnh mà chúng làm đồ chơi . Anh để
lại cho em tất cả , những dòng chữ yêu
thương từ hồi em còn mười bốn . Anh
để lại tất cả , kể cả cái héo hắt
của Cây Bồ Đề nầy .
TÔN THẤT TUỆ
(Kiều Trinh sưu tầm và
chuyển)